|
Charlz Uilyam Morris
(1901—1979), Pirs ideyaların rawajlandıra otırıp,
semiotikanı sistemalastıradı, onı sintaktika, semantika hám pragmatikaǵa bóliwdi
usınadı. 1938-jılı ol jańa ilimniń qısqasha ocherki bolǵan «Belgiler teoriyasınıń
tiykarları» atamasındaǵı kólemi úlken bolmaǵan kitabın baspadan shıǵaradı.
Semiotikanıń tiykarǵı mashqalaları haqqında tolıǵıraq maǵlıwmatlardı onıń 1946-
jılı Nyu Yorkta baspadan shıqqan «Belgiler, til hám qásiyet» kitabınan tabıw
múmkin.
Filosoflar tásirinde XIX ásirden tildiń ulıwma teoriyasına baǵıshlanǵan derlik
barlıq lingvistikalıq miynetlerde sóz eki tárepleme xarakterge iye bolǵan belgi
sıpatında túsindirile basladı. V.Gumboldt, Shleyxer, Shteyntal, L.Breal, A.Meye,
F.Fortunatov, I.A.Boduen de Kurtene, miynetlerinde sózge belgi kózqarasınan
qatnas jasaladı. Biraq F.de Sossyur tildiń belgi tábiyatın ashıq-aydın jarıtıp berdi.
Hátte belgi teoriyası menen shuǵıllanıwshı ayrıqsha ilim – semiologiya ilimi
ekenligin hám lingvistika da semiologiya quramına kiriwi lazımlıǵın atap ótti.
Házirgi kúnde belgiler sistemasın úyreniwshi ayrıqsha ilim – semiotika
maydanǵa keldi.
Til de belgiler sisteması sıpatında tán alınar eken, demek, ol da semiotikanıń
81
quramlıq bólimi sıpatında qaralıwı hám semiotikanıń basqa bólimleri menen tıǵız
baylanısta úyreniliwi lazım.
Lingvistikalıq belgiler menen basqa belgiler sisteması (Máselen, Morze álipbe
sisteması, muzıka atqarılıwları, mimika hám ımlaw, jaqtılıq hám ses signalları hám
t.b.) belgili bir ulıwmalıqqa iye. Olar tómendegilerden ibarat:
a) hámmesi belgili bir informaciya tasıydı;
b) hámmesi social qubılıs. Sebebi olar jámiyetke xızmet etiw ushın jámiyet
tárepinen jaratılǵan;
v) hámmesi materiallıqqa iye (lekin bul materiallıq hár túrli kóriniske iye:
jaqtılıq tolqını, ses tolqını, grafikalıq kórinis hám t.b.);
g) hámmesi obyektiv bolmıstı sáwlelendiredi.
Lingvistikalıq belgiler menen basqa belgiler sisteması ortasında joqarıdaǵı
sıyaqlı ulıwma táreplerden basqa, bir qatar parıqlı tárepler de bar. Olar
tómendegilerden ibarat:
1. Til adamlar ortasında eń áhmiyetli qatnas quralı esaplanıp, ol ulıwma
adamzatlıq qásiyetke iye. Barlıq adamlar óziniń hár túrli xızmet sheńberinde
lingvistikalıq belgiler járdeminde óz pikirin bayan etedi. Basqa túrdegi belgiler
bolsa bul jaǵınan belgili bir topar kóleminde shegaralanǵanı menen parqılanadı.
2. Lingvistikalıq belgi hár qanday informaciyanı, insannıń ishki keshirmelerin
shegaralanbaǵan halda sáwlelendiriw, basqa belgiler bolsa shegaralanǵan infor-
maciyanı ańlatıw imkaniyatına iye. Máselen, muzıka insannıń ishki keshirmelerin,
sezimlerin ańlatıwı múmkin. Biraq ol túsinik hám pikirlerdi belgiley almaydı.
3. Lingvistikalıq belgi adamlardıń obyektiv álem haqqındaǵı bilimlerin
basqalarǵa jetkerip beriw wazıypasın atqarıw menen birge sóylewshiniń bul
informaciyaǵa qatnasın, bir waqıttıń ózinde, tıńlawshıǵa tásir etiw wazıypasın da
atqaradı. Bul tárepinen, basqa belgiler sisteması tek maǵlıwmat beriw (ımlawlar,
Morze álipbesi, jaqtılıq tolqını hám t.b.) yamasa tıńlawshıǵa tásir etiw (muzıka)
wazıypasın atqaradı.
4. Lingvistikalıq belgilerden basqa barlıq belgiler sisteması insannıń jasalma
dóretiwshilik ónimi esaplanadı. Olar belgili bir topardıń kelisiw jolı menen jasalma
túrde jaratıladı. Lingvistikalıq belgiler bolsa jámiyettiń anaw yaki mınaw aǵzası
ıqtıyarına baylanıslı bolmaǵan halda rawajlanadı. Hár bir jańa áwlad usı jámiyettiń
tariyxıy jaqtan qáliplesken hám úzliksiz rawajlanıwda bolǵan tilin ózlestiredi,
keyingi áwladqa jetkizedi.
5. Lingvistikalıq belginiń jáne bir eń áhmiyetli belgisi onıń diskretligi, izbe-iz
jaylasıwı hám erkinligi bolıp tabıladı.
Lingvistikalıq belgiler insan kommunikativ iskerliginiń tiykarın quraydı.
Basqa barlıq belgiler sisteması kommunikaciya procesinde sesler járdeminde
ańlatılıp atırǵan informaciyaǵa qosımsha informaciyanı bildiriw yamasa «ses
penen jetkeriw»ge kómeklesiw wazıypasın atqaradı.
Adamlar sóylew barısında tez-tez qollanıp turatuǵın mimika hám hár qıylı
jestler de sóylewdi baqlap barıwshı qosımsha qurallar esaplanadı. Ayırım orınlarda
shártli ráwishte onıń ornın basıwı múmkin.
82
Do'stlaringiz bilan baham: |
