Өзбекстан Республикасы

14-lekcya. Til bilimi hám geografiya 
 
Jobası: 
1.
Lingvistikalıq geografiya 
2.
Areallıq lingvistika 
 
1. Lingvistikalıq geografiya 
Til bilimi geografiya menen de tıǵız baylanısta. Sebebi dáwirler ótiwi menen 
belgili bir tilde sóylesiwshi etnik toparlar túrli orınlarǵa tarqalıp, otırıqshıǵa 
aylanadı. Demek, tillerdiń de tarqalıw orınları bar. Olardıń tarqalıw orınların 
kartaǵa túsiriw imkaniyatı bar. Solay eken, til bilimi menen geografiya ortasında 
qanday da bir baylanıs bolıwı tábiyǵıy. Bunday baylanıs, ásirese, anıq 
lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw zonaların belgilewde, lingvistikalıq hám 
dialektikalıq atlaslar dúziwde ayqın kózge taslanadı. 
Til bilimi menen geografiyanıń áne usınday qatnasına itibar qaratılıwı 
nátiyjesinde lingvistikalıq geografiya yamasa lingvogeografiya hám areal 
lingvistika maydanǵa keldi. 
Lingvistikalıq geografiya lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw zonaların 
úyreniwshi til biliminiń ayrıqsha bólimi sıpatında XIX ásir aqırlarında 
dialektologiyadan bólinip shıqtı. 
Túrli tillerde dialektlik parıqlanıwlar haqqındaǵı materiallardıń jınalıwı bul 
parıqlanıwlardıń belgili bir til aymaǵında sáykes keliw yamasa sáykes kelmew 
shegaraların anıqlaw mashqalasın júzege shıǵaradı. 
Demek, lingvistikalıq geografiya dialektologiya materiallarına súyenedi. 
Lingvogeografiya menen dialektologiya orın hám waqıt faktorlarına hár túrli 
múnásibette bolsa da, orın faktorı lingvogeografiyada da, dialektologiyada da 
birdey áhmiyetke iye. Ásirese, territoriya faktorı lingvogeografiyanıń tiykarın 
quraydı. 
Sebebi lingvogeografiya keń territoriyaǵa iye bolıwı hám bir waqıtta 
kóplegen faktlardı qamtıp alıwı, ulıwmalastırıw kóleminiń teńsizligi menen 
kórsetpeli túsindiriw hám analizlew qásiyetine iye bolǵan dialektologiyadan 
ajıralıp turadı. 
Dialektologiyada belgili bir tildiń dialektlik qásiyetlerin anıqlaw, bul 
qásiyetlerdi sáwlelendiretuǵın dialektlik atlaslar dúziw sıyaqlı mashqalalar 
úyreniledi. Dialektlik atlaslar dúziliwi dialektologiyadan lingvistikalıq 
geografiyaǵa ótiw dáwiri esaplanadı. Demek, lingvistikalıq atlas dúziw 
dialektologiya materiallarına tiykarlanadı.
Bunı tildiń barlıq yarusları boyınsha baqlaw múmkin. Máselen, «j» hám «y» 
lasıw qásiyetleri boyınsha govorlardıń parıqlanıwı hám olardıń tarqalıw 
geografiyasın kartada belgilew; húrmet mánisin ańlatıwda -lardıń qollanılıw 
sheńberin anıqlaw hám onı kartaǵa túsiriw; I bet kóplik qosımtası -
vuz 
dıń tarqalıw 
orınların anıqlaw hám olardı kartada kórsetiw; 
do’ppi, takya, kallapo’sh
leksemalarınıń qollanılıw aymaqların anıqlaw, olardı kartada belgilew hám t.b. 

---

83 
Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, dialektlik qásiyetlerdi kartalastırıw 
máselesi geografiyanıń topografiya bólimi menen tıǵız baylanısadı hám onıń 
jetiskenliklerine tiykarlanadı. Lingvistikalıq geografiyada 
izoglossa
hám 
til 
landshaftı
túsinikleri oraylıq orın iyeleydi. 
Sáykes qubılıslardıń anıw yaki mınaw aǵzası tarqalǵan eń shetki noqatlardı 
tutastırıwshı atlas kartasındaǵı sızıq 
izoglossa 
dep ataladı. Belgili bir til ushın 
málim bolǵan izoglossalar jıyındısı hám olardıń usı til aymaǵında jaylasıw 
xarakteri 
til landshaftı
sanaladı. 
Belgili bir tildiń anıq aymaǵında tarqalǵan izoglossalar jıyındısı yamasa «til 
landshaftı» lingvogeografiyanıń úyreniw obyekti esaplanadı. 
Lingvistikalıq geografiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı tildegi dialektlik 
ózgesheliklerdi kartalastırıw hám dialektologiyalıq atlaslar jaratıw menen 
baylanıslı. Bunday atlaslar hár túrli bolıwı múmkin; ayırım aymaqtı 
sáwlelendiriwshi 
atlaslar, 
túrli 
sistemaǵa 
tiyisli 
tillerdiń 
tarqalıwın 
sáwlelendiriwshi atlaslar hám t.b. 
Lingvistikalıq geografiya XIX ásirdiń 70 – 80-jıllarında dúnyaǵa keldi. 
Ayırım tillik qubılıslardıń aymaqlıq bir-birine sáykes kelmew halatlarınıń 
baqlanıwı lingvistikalıq geografiyanıń maydanǵa keliwine tiykar boldı. Bunıń 
menen baylanıslı ráwishte dialektlik shegaralardıń joq ekenligi haqqındaǵı túsinik 
payda 
boladı. Áne sonıń nátiyjesinde P.Meyer (