4
Negizinde bolsa kerisinshe.
Sonıń ushın babalarımız sezimlik biliw menen aqılıy
biliwdi bir birinen
ajıratqan. Aqılıy biliw sezimlik bilimlerdi salıstırıw, ulıwmalastırıw, sezimlik
bilimlerdiń júzege keliwine tiykar bolǵan orazlar (akcidenciyalar) negizinde
jasırınǵan tiykardı – javhardı anıqlaw arqalı payda etiledi. Máselen, denede
ıssılıqtıń kóteriliwin anıqlaw sezimlik bilim esaplanadı. Biraq hár qanday ıssılıq
ózinen-ózi kóterilmeydi. Onıń belgili bir ishki sebepleri bar. Áne usı sebepti
anıqlaw ıssılıqqa uqsas, onıń menen baylanıslı bir
qansha sezimlik bilimlerdi
salıstırıw, ulıwmalastırıw arqalı ámelge asırıladı hám ıssılıq neniń sırtqı belgisi
ekeni anıqlanadı.
Salıstırıw, teńew, logikalıq ulıwmalastırıw arqalı payda etilgen bilim aqılıy,
teoriyalıq bilim esaplanadı. Bul bilim arqalı orazlar (akcidenciyalar) tiykarındaǵı
javhar (substanciya) belgilenedi. Hár qanday ilim áne usı bilimlerdi keltirip
shıǵaradı.
Bunnan kórinip turǵanınday, sezimlik bilim tájiriybe, ámeliyat,
tikkeley
baqlaw basqıshı esaplanıp, haqıyqıy teoriyalıq (aqılıy) bilimge ámeliy bilimlerdiń
óz ara qatnasın úyreniw, ulıwmalastırıw arqalı erisiledi, bul bilimge iye bolıw hár
qanday ilimniń bas maqseti bolıp tabıladı.
Biliwdiń bul eki basqıshı házirgi dáwirde barlıq ilim wákilleri tárepinen tán
alınadı. Áne usı eki basqısh haqqında dáslepki márte maǵlıwmat bergen alım
babamız Abu Nasr Farabiy esaplanadı.
4. Hár bir ilim adamlardıń ámeliy mútájligi sebepli júzege keledi. Ullı
babamız Abu Rayxan Beruniy de «Geodeziya» miynetiniń kirisiw bóliminde hár
bir ilimniń insan turmısındaǵı zárúr bolǵan mútájlikler talabı menen júzege keliwin
aytadı.
Ilimlerdiń kelip shıǵıwı haqqında dáslepki márte maǵlıwmat Abu Nasr
Farabiy tárpinen beriledi. Onıń pikirinshe, hárbir ilim javhar (substanciya) hám
oraz (akcidenciya)lardı úyreniw tiykarında kelip shıǵadı. Tiykarınan,
sanlar
haqqındaǵı ilimniń payda bolıwı haqqında tómendegilerdi jazadı: «...birliklerden
júzege keliwshi sheksiz hám júdá kóp muǵdardı qurawshı san substanciyanıń túrli
usıllar menen bólimlerge ajıratıw hám onıń túrli birliklerden ibaratlıǵı nátiyjesinde
kelip shıqqan. Substanciya óz tábiyatı jaǵınan sheksiz dárejede bóleklerge ajıralıp
kete alıwı sebepli, san da óz tábiyatı jaǵınan sheksiz. San haqqındaǵı ilim bul
substanciya bóleklerin bir-birine kóbeytiw, birin ekinshisine bóliw, birin
ekinshisine qosıw, birin ekinshisinen ayırıw, eger de bul bóleklerdiń negizi bolsa,
negizin tabıwǵa hám olardıń teń salmaqlılıǵın anıqlawǵa qaratılǵan ilim. Sannıń
qanday kelip shıqqanı, onıń júzege keliwi hám kóbeyiwi, onı imkaniyattan
haqıyqatlıqqa hám de joqlıqtan barlıqqa aylandırǵan
sebep neden ibarat ekeni
joqarıda aytılǵanlardan anıq kórinip turıptı. Bul ilimdi grek danıshpanları
arifmetika dep ataydı».
Substanciyanıń kóp bóleklerge ajırala baslawı hám olardan hár biriniń belgili
figuralarǵa (úshmúyeshlik, tórtmúyeshlik hám t.b.) iye bolıwı hám figuralardı
úyrenetuǵın ilimge mútájlik payda boldı. Áne usı talap sebepli geometriya ilimi
5
júzege keldi. Substanciyanıń háreketsheńligi atap ótiliwi menen birge aspan
háreketin úyreniwshi ilim júzege kelgenin aytadı. Bul ilim aldıńǵı eki ilim:
arifmetika hám geometriyaǵa tiykarlanıwı, olarsız ómir súrmewi atap ótiledi hám
bul ilimniń atı astronomiya ekenin jazadı.
Substanciya háreketten tısqarı hawazǵa da iye bolıwı hám
bul belgini
úyreniwshi muzıka ilimi júzege kelgenin, substanciya qızarıw-aǵarıw, uzayıw-
tarayıw, kóbeyiw-azayıw, tuwılıw-óliw, awırıw-sawalıw sıyaqlı belgilerge de
iyeligi hám substanciyanıń bunday ózgerislerin úyreniwge mútájlik sebepli tábiyat
haqqındaǵı ilim payda bolǵanın bayan etedi.
Bulardan soń ilahiyat (teologiya) iliminiń, onnan keyin til haqqındaǵı ilim
hám grammatikanıń, sonday-aq, logika hám poetikanıń qanday ámeliy talap penen
júzege kelgenin tiykarlı dáliller menen kórsetip beredi.
Ilahiyat (teologiya) ilimi haqqında pikir júriter eken, «bul ilimniń tábiyattan
joqarı turǵan ilim – metafizika ilimi» ekeni hám ol barlıq ilimlerdiń juwmaǵı hám
aqırı ekeni, onnan soń bir de bir nárseni tekseriwge zárúrlik qalmaytuǵını aytıladı.
Kórinip turǵanınday, barlıq ilimler obyektiv barlıqtaǵı javhar (substanciya)
hám onıń orazları (akcidenciyaları)n úyreniw tiykarında júzege kelgeni atap ótiledi
hám til haqqındaǵı ilim menen grammatika ilimler ishinde ayrıqsha orın tutıwı
kórsetiledi.
Bul pikirler bunnan mıń jıllar aldın
bayan etilgen bolsa da, elege shekem óz
qunın joytqan joq.
Do'stlaringiz bilan baham: 
