Өзбекстан Республикасы

 
A. Obyektke substancional qatnas jasaw hám til bilimi 
Substanciya (lat. substantia – «tiykar») ataması filosofiyada antik dáwirden 
beri qollanıladı. Biraq filosofiya tariyxında usı atama hár qıylı túsiniklerdi ańlatıw 
ushın paydalanıladı. 
Antik dáwir filosofları substanciya ataması astında álemdegi barlıq nárse hám 
qubılıslardıń tiykarın quraytuǵın materiallıq yamasa ruwxıy birlemshi nárseni 
túsinedi. 
Orta ásir Shıǵıs filosofiyasınıń Al-Kindiy, Ar-Roziy, Farabiy, Ibn Sina, Ibn 
Rushd sıyaqlı kórnekli wákilleri substanciyanı hámme nárseniń tiykarı, olardıń 
negizi dep túsindiredi. 
Antik, orta ásir hám keyingi dáwirdegi bir qatar filosoflar da substanciya 
degende turaqlı, ózgermes tiykar penen onıń materiallıq dúnyadaǵı ózgeriwsheń, 
turaqsız, hár qıylı kórinisleri dialektikasın itibarǵa aladı. Áne usı dialektikalıq 
baylanısıwdı ańlatıw ushın Batısta substanciya hám akcidenciya, Shıǵıs 

---

15 
filosofiyasında javhar (substanciya) hám oraz (akcidenciya) atamaları qollanıldı. 
Substanciya, javhar atamaları tikkeley baqlawda berilgen bir qansha materiallıq 
nárseler tiykarında jasırınǵan hám olardıń hár birinde tákirarlanatuǵın ulıwma 
tiykar, negizdi, al akcidenciya, oraz atamaları bolsa belgili bir tiykar, negizdiń 
tikkeley baqlawda seziw aǵzalarımız benen túsiniletuǵın bir qansha materiallıq 
kórinislerin sáwlelendiredi. 
Aristotel filosofiyasınıń dawamshısı bolǵan Farabiy bul haqqında 
tómendegidey jazadı: «Júdá kóp qarama-qarsılıqlar bir-birin almastırıp turadı. Usı 
tanovoblarda (almasıp turıwlarda) bir ózgermeytuǵın turaqlı nárse bar. Ol usı 
almasıp turıwlardı saqlap turadı hám olarǵa sińip ketedi. Zatlar bir-birlerine erip 
hám ózgerip turǵan halında turaqlı bolıp keletuǵın nárse «javhar» («substanciya») 
dep ataladı. Awmasıp, ózgerip turıwshı nárseler «oraz» («akcidenciya») delinedi». 
Teoriyalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı I.Kant ta qarama-qarsılıqtı tán alǵan 
halda, substanciya tájiriybe maǵlıwmatların sintezlestiriw tiykarında payda etilgen 
oylawdıń abstrakt forması ekenin atap ótedi. Onıń pikirinshe, substanciya sonday 
bir turaqlı nárse, barlıq ótkinshi, turaqsız nárseler oǵan salıstırǵanda ǵana 
anıqlanadı. 
Dialektikalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı Gegel bolsa substanciya ataması 
astında «absolyut ideya», «absolyut ruwx»tı túsinedi hám onı nárselerdiń 
áhmiyetli, ózgeriwsheń, rawajlanıwshı tárepleriniń bir pútinligi sıpatında 
talqılaydı. Ol substanciyanı bir waqıttıń ózinde hám rawajlanıwshı ideya – negiz, 
hám subyekt, yaǵnıy ózin ózi tuwdırıwshı tiykar, hám usı rawajlanıwdıń momenti 
sıpatında qaraydı. 
Sufizm filosofiyasında substanciya hám akcidenciya qatnası zat hám tazohir 
(tajalli) atamaları menen ańlatıladı. Zat gá siymurıq, gá gózzal patsha, gá súyikli 
yar; tazohir (tajalli) bolsa quslar, gózzal patshanıń aynadaǵı kórinisi, ashıq sıyaqlı 
tımsallar arqalı beriledi. Álem ayna (mirot) sıpatında qaraladı hám álemdegi biziń 
seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın barlıq konkret nárseler zattıń (substanciyanıń), 
yaǵnıy Allanıń aynadaǵı sáwlesi, túrli kórinislerde jılwalınıwı dep qaraladı. 
Dialektikalıq filosofiya substanciyanıń ózgermes ekenin tán alıwshı filosoflar 
pikirlerine sın kózqarasta qatnas jasaydı hám onı mudamı rawajlınıwshı mańız, 
dúnyanıń tiykarı, materiya sıpatında bahalaydı. 
Til sisteması hám funkciyasına áne usı kózqarastan qaralǵanda seziw 
aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın, tikkeley baqlawda berilgen tillik bólekler sóylew 
birlikleri, bir túrdegi bir qansha sóylew birliklerge tán ulıwma, olardıń hár birinde 
tákirarlanıwshı tiykar til birlikleri sanaladı. Til birlikleri ulıwmalasqan, tiykar, 
abstrakciya bolıp, tikkeley baqlawda olardıń hár biri bir qansha kórinislerde kózge 
taslanadı. 
Materiallıq álemniń tiykarında jatqan ulıwma tiykardı izlew materiya 
haqqındaǵı pikirler rawajlanıwına alıp keldi. 
Filosoflardıń atap ótiwinshe, ulıwma materiya obyektlerdi abstraktlastırıw 
hám pikirdiń jemisi esaplanadı. Sebebi álemde «ulıwma materiya» emes, al 
materiyanıń kórinisleri ushıraydı. 

---

16 
Demek, tikkeley baqlawda berilgen materiallıq obyektlerge tán ulıwma 
qásiyetlerdiń kompleksi materiya. Materiya óziniń bar ekenligin esapsız 
qásiyetleri, ózgeshelikleri arqalı sáwlelendiredi. Demek, substanciya hám materiya 
bir túsiniktiń eki túrli filosofiyalıq táliymattaǵı kórinisleri esaplanadı. 
Bar ekenlikti substancional túsiniw obyektiv bolmıstı belgili bir qásiyet hám 
qatnaslardan ibarat nárseler kompleksi sıpatında qaraw esaplanadı. 
Áne usınday kózqaras til biliminle V.Gumboldt, F.de Sossyur sıyaqlı alımlar 
tárepinen sóylew iskerligin sistema-funkciya principi tiykarında til hám sóylew 
qarsılıǵında úyreniwge alıp keldi, nátiyjede til birlikeri menen sóylew birlikleri 
izbe-iz ráwishte parıqlanadı. 
F.de 
Sossyurdıń til-sóylew qarama-qarsılıǵı haqqındaǵı kózqarasın 
strukturalıq til biliminiń tiykarı sıpatında qaraǵan hám strukturalizmniń 
Kopengagen mektebine (glossematikaǵa) tiykar salǵan L.Elmslev substanciya 
atamasın basqashalaw mánide qollaydı. 
Ol substanciya túsinigin forma túsinigine qarama-qarsı qoyadı. Biraq 
substanciya ataması astında negiz, tiykardı emes, kerisinshe, onıń tikkeley 
kóriniwin, seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın materiallıq kórinislerdi túsinedi. 
Alımnıń atap ótiwinshe, belgili bir máni túrli materiallıq qurallar járdeminde 
sáwleleniwi múmkin. Máselen,