2
1-lekciya
KIRISIW. ILIM HÁM ILIMLER SISTEMASÍ HAQQÍNDA TÚSINIK
Jobası:
1. Ilim hám onıń payda bolıwı
2. Ilimler sisteması
3. Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı
4. Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı
1.Ilim hám onıń payda bolıwı
1. Óz ara sóyleskende ilim sózin kóp esitemiz. Biraq ilim degen ne? Ol
nelerdi óz ishine aladı? Bul sorawlarǵa juwap beriwde kóbinese oylanıp qalamız.
Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde ilim sózine tómendegishe túsinik beriledi:
«Tábiyat hám jámiyet zańları haqqında túsinik».
Insan payda bolǵanlı berli, ózin qorshap turǵan álemdi hám usı álemniń bir
bólegi bolǵan ózin de biliwge qızıǵıp keledi. Áne usınday qızıǵıw, ásirese,
Áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde, tiykarınan, Mısır,
Hindstan, Qıtayda kúsheydi,
tábiyat hám jámiyettiń rawajlanıw nızamlıqların ámeliy tiykarda baqlap boljawshı
arnawlı adamlar – oyshıllar jetisip shıqtı. Bunday oyshıllardıń álemdi ámeliy
baqlawları nátiyjesinde shıǵarǵan juwmaqları jámlenip barıp matematika,
astronomiya, logika, etika sıyaqlı ilimlerdiń tiykarları payda boldı.
2. Qaraqalpaq tilindegi «ilim» negizi arabsha sóz bolıp, ol
ilm(un)
formasına
iye. Bul sóz «oqıw úyreniw menen arttırılǵan tereń bilim» mánisin ańlatadı.
Qaraqalpaq tilindegi ilim sóziniń mánisinde ózbek
tilinde
fan
sózi kóbirek
qollanıladı. Máselen, Ilimler Akademiyası – Fanlar Akademiyası, filologiya
ilimleri kandidatı –
filologiya fanlari nomzodi, hám t.b. Ózbek tiliniń túsindirme
sózliginde
fan
sózine tómendegishe túsinik berilgen: «Tábiyat hám jámiyettiń
rawajlanıw nızamlıqların ashıp beriwshi hám de átiraptaǵı ortalıqqa tásir
kórsetiwshi bilimler sisteması». Ózbek tilinde
fan
sózi menen birge
ilm
ataması da
jumsaladı. Biraq
ilm
atamasınıń mánisi keńirek.
Islam Shıǵısında «ilim» túsinigi hám diniy, hám dúnyalıq mazmundı ózinde
jámlegen. Bir waqıttıń ózinde, ilimniń bul eki tárepi ózine tán ózgesheliklerge iye
ekenligi de biykarlanbaǵan. Bul haqqında A.Azamov tómendegilerdi jazadı: «
Fan
(yaǵnıy ilim) insan jasaytuǵın ortalıq – tábiyat (metogalaktikadaǵı proceslerden
miy iskerligine shekem) hám jámiyet penen (miy iskerliginen insan ruwxıyatına
shekem) jumıs alıp barsa, din insannıń ishki dúnyası – júrek hám ruwxına tiyisli.
Hár eki taraw sana hám oylaw kópirleri menen tutasqan».
XI ásirden (yaǵnıy sufizm táliymatı ilim sıpatında qálipleskeninen)
baslap
«ilmi qol» hám «ilmi hol» túsinikleri qatnasqa kiritildi. Dáslep bul eki túsinik
sufizmniń zohiriy hám botiniy dúnyasına tiyisli, murshidten muridge beriliwi
múmkin bolǵan yamasa bolmaǵan bilimge qarata qollanǵan. «Ilmi qol» sóz menen
3
ańlatıw, úyreniw jolı arqalı beriliwi múmkin bolǵan bilimdi ańlatsa, «ilmi hol» hár
bir sufisttiń, óz oylawı hám isenimine tán, júrek kózi
menen jetisken, basqalarǵa
úyretiw imkaniyatı bolmaǵan bilimdi bildirgen. Abu Rayhan Beruniy «qol ilmi»,
Bahouddin Naqshband bolsa «hol ilmi»niń kórnekli wákili edi. Biri áwladlar ushın
biybaha miynetler jazıp qaldırǵan bolsa, ekinshisi júzlep shákirtlerine ruwxıyat
sabaǵın bergen. Sonıń menen birge, Beruniy ózine zamanlas sufistler táliymatın
biykarlamaǵan, Naqshband ta dúnyalıq ilimge tilekles bolǵan.
Hár qanday ilimniń tiykarında adamlardıń álemdi tikkeley baqlawı turadı.
Insan ózin qorshap turǵan álemdi seziw organlari járdeminde sezedi. Basqalarına
salıstıradı, ózgeshe hám uqsas belgilerin anıqlaydı. Soń anıq bir juwmaqqa keledi.
Demek, hárbir ilim insanlardıń álemdi baqlawı,
biliwi procesinde, onıń
nátiyjesinde payda boladı.
3. Ilimniń tiykarı bolǵan biliw uzaq waqıtlardan beri oyshıllardı qızıqtırıp
keledi. Sonnan, biziń babalarımız da bul tarawda ózleriniń qımbatlı pikirlerin
bayan etken.
Dúnya alımları ishinde ekinshi muǵallim atı menen tanılǵan Farabiy biliwdiń
eki dárejesin ajıratadı. Tiykarınan, ol «Ilimlerdiń kelip shıǵıwı haqqında» («Ixso
al-ulum») miynetinde ilimlerdi keltirip shıǵaratuǵın sebepler haqqında pikir júritip,
tómendegilerdi bayan etedi: «Álemde substanciya (javhar) hám akcidenciya (oraz)
hám de substanciya hám akcidenciyanı jaratıwshı Qúdiretli Jaratıwshıdan
basqa
hesh nárse joq».
Farabiydiń
