Өзбекстан Республикасы

2. Ilimler sisteması 
Sistema degenimiz ne? Bul sorawǵa házirge shekem hár túrli juwaplar 
beriledi. Sistema ne ekenine juwap beriwden aldın onıń qanday áhmiyetli 
belgilerden ibarat ekenine itibar beriw lazım. 
Eń áweli, hár qanday sistema ishki bóliniwsheńlik qásiyetine iye. Demek, 
sistema belgili bir ishki dúziliske iye bolıp, eki hám onnan aslam bólimlerdiń óz 
ara qatnasınan quraladı. Máselen, bir tup terekti alsaq, bul terek sistema sıpatında 
ishki dúzilis birlikleriniń óz ara qatnasınan ibarat. Onıń ishki dúzilis birlikleri 
tamır, dene, shaqa hám de olardıń qatnasınan quralǵan. 
Sistemanıń ekinshi tárepi sonnan ibarat, sistemanı quraytuǵın birlikler óz ara 
shártlengen, biri-birin talap etiwshi kóp basqıshlı qatnasta boladı. Máselen, 
tamırsız deneniń, denesiz shaqanıń bolıwı múmkin emes. Olardıń hár qaysısı birin-
biri talap etedi, bir-biri menen shártlengen. 
Sistemanıń úshinshi tárepi sonda, hár qanday sistema ishki bóliniwsheńlik 
qásiyetine iye bolǵanı sebepli sistemanı quraǵan bólimler menen sistema ortasında 
da qatnas boladı. Bul qatnastı «...den quraladı», «...nıń quramına kiredi» 
túsindirmesi menen kórsetiw múmkin. Basqasha etip aytqanda, pútin hám bólek, 
túr hám tek qatnasın óz ishine aladı. Máselen, terek hám onıń tamırı, denesi, 
shaqası, japıraqları ortasında pútin hám bólek múnásibeti bolsa, terek penen alma, 
erik, shabdalı ortasında túr hám tek múnásibeti bar. 
Sistemanıń tórtinshi tárepi ishki dúzilisiniń kóp basqıshlı bolıwında 

---

6 
(ierarxiyalıǵında). Yaǵnıy pútin hám bóleklik, túr hám teklik múnásibeti 
salıstırmalı xarakterge iye. Belgili bir teklerge qaraǵanda túr, bóleklerge qaraǵanda 
pútin bolǵan bólim basqa pútin yamasa túr quramına kirip bólek yamasa tek bolıwı 
múmkin. Máselen, alma bir neshe sortlardıń ulıwmalıǵı sıpatında sortlarǵa 
qaraǵanda túr, hár qaysı sort bolsa tek bolıp kelse, terekke qaraǵanda alma tek rolin 
oynaydı. 
Sistemanıń besinshi tárepi substancionallıǵı esaplanadı. Yaǵnıy substanciya 
hám onı tikkeley baqlawda tazohirlar (sırtqı kórinisler ARS, 492) arqalı reallasıwı, 
ulıwmalıq – jekkelik, tiykar – qubılıs, imkaniyat – haqıyqatlıq dialektikasınıń 
ózinde sáwlelendiriwi bolıp tabıladı. 
Solay etip, birin-biri talap etiwshi eki hám onnan artıq elementlerdiń óz ara 
shártlengen múnásibetinen quralǵan pútinlik sistema esaplanadı. 
Bul jaǵınan ilim de sistema. Sebebi ol da ishki bóliniwsheńlik qásiyetine iye. 
Solay eken ilimdi quraytuǵın hár bir birlik óz ara shártlengen múnásibette boladı. 
Bir ilim túri ekinshi ilimniń bolıwın talap etedi. Máselen, geometriya arifmetika 
menen tıǵız baylanısta. Geometriya hám arifmetikasız astronomiyanıń bolıwı 
múkin emes hám t.b. 
Ilim sistema (pútinlik) sıpatında ishki bóliniw qásiyetine, yaǵnıy ishki 
dúzilisine iye. Onıń ishki dúzilisi kóp basqıshlı. Ilim, eń áweli, baǵdarlarǵa, baǵdar 
tarmaqlarǵa, tarmaqlar jáne kishi qánigeliklerge bólinedi. 
Bul bóliniwdiń hár biri bir basqıshtı payda etip, keyingi bóliniwler ushın kishi 
sistema wazıypasın atqaradı. Máselen, eń áweli, tábiyǵıy ilimler, sociallıq-
gumanitar ilimler, texnika ilimleri sıyaqlı baǵdarlarǵa bólinedi. Tábiyǵıy ilimler 
ilimler sistemasında óz ara qatnasta bolǵan bir neshe bóleklerdiń birewi sıpatında 
sistema elementi esaplansa, keyingi basqıshında tábiyǵıy ilimlerdiń ózi fizika-
matematika, ximiya, biologiya, mexanika, texnika sıyaqlı ilim tarmaqların óz 
ishine alıp, bul ilimler ushın sistema rolin atqaradı. Fizika-matematika ilimler 
fizika hám matematika ilimlerine bólinedi. Fizika hám matematikanıń ózi de jáne 
ishki bóliniwge iye. Máselen, matematika matematikalıq analiz, geometriya, 
itimallıqlar teoriyası, algebra hám sanlar teoriyası sıyaqlı qánigeliklerge bólinedi. 
Hár bir bóliniwde bóliniwshi sistema bolsa, ayırma onıń aǵzası wazıypasın 
atqaradı. Sistema quramındaǵı hár bir aǵza usı sistema sheńberinde óz ara 
shártlengen, birin-biri talap etiwshi qatnasta boladı. Máselen, matematika quramına 
kiriwshi barlıq qánigelikler óz ara áne usınday qatnasta. Ilimler sistemasında 
belgili bir ilim tarmaǵı menen qatnasta bolmaǵan bir de bir tarmaq joq. 
Joqarıda bayan etilgenler tiykarında ilimler sistemasın tómendegi sızılmada 
kórsetiw múmkin. 

---

7 
Házirgi kúnde ǵárezsiz respublikamızda jigirmadan aslam ilimler quramına 
kirgen bes júz seksennen aslam qánigelikler boyınsha ilimiy izertlewler alıp 
barılmaqta. 
Bir obyekt házirgi kúnde bir neshe ilimlerdiń aralıǵında úyreniliwi lazım 
boladı. Demek, belgili bir ilim basqa tutas ilimlersiz tolıq jetiskenliklerge erise 
almaydı.