Өзбекстан Республикасы

Men úyge ketip baratırman
degen pikir sesler 
arqalı, háripler járdeminde grafikalıq jol menen, telegraf arqalı Morze álipbesi 
menen, bayraqsha járdemi menen, ımlaw arkalı, qaǵazǵa iyne járdeminde (kózi 
ázziler), mimika járdeminde hám bir qansha basqa jollar menen bildiriliwi 
múmkin. Áne usınday hár qıylı ańlatıw quralları (akustikalıq, grafikalıq, 
semiotikalıq hám basqa) substanciya esaplanadı. Bul hár qıylı substanciya belgili 
bir nárseniń hár qıylı kórinisleri esaplanadı. Áne usı belgili bir nárssege forma dep 
qaraladı. 
L.Elmslev formaǵa ózgermeytuǵın, turaqlı nárse, abstrakt tiykar sıpatında 
baha beredi. Onıń túrli substanciyalarda kórniniwin ózgeriwsheń, tosınanlıq 
esaplawı joqarıda keltirilgen mısalda bir forma hár qıylı substanciya arqalı júzege 
shıǵıwına tiykarlanadı. Áne usı tiykarda ol bir substanciyanıń hár túrli kóriniske 
iye bolıwın da atap ótedi. Máselen, 
úy
túsiniginiń fizikalıq substanciyası rus hám 
inglis tillerinde grafikalıq belgisi kózqarasınan da (dom, house), sesler izbe-izligi 
jaǵınan da ([dom], [haus]) túrli formaǵa iye. 
L.Elmslev keltirgen joqarıdaǵı mısallar «forma-substanciya» dixotomiyasına 
tiyisli. Sonıń menen birge, glossematikler basqa dixotomiyanı – «mazmun-belgi»ni 
de kiritedi. «Forma-substanciya» hám «mazmun-belgi» dixotomiyaları tiykarında 
tildi tórt qatlamǵa bóliw glossematika teoriyasınıń ózine tán ózgesheligi. Áne 
usınday bóliniwge tiykarlanıp glossematikler sáwleleniw forması hám sáwleleniw 
substanciyası, mazmun forması hám mazmun substanciyası sıyaqlı túsiniklerdi bir 
birinen ajıratıp qaraydı. 
Tilde óz sáwleleniwin tapqan barlıq fakt, sana arqalı qáliplesken bolmıs, 
túsinik mazmun substanciyası, til járdeminde sistemalastırılǵan sesler shınjırı bolsa 
sáwleleniw substanciyası esaplanadı. 

---

17 
Bunı L.Elmslev 
Berlin
sózi arqalı túsindirip beredi. Onıń pikirinshe, 
joqarıdaǵı sózde biz bir qıylı sáwleleniw substanciyasına (ses shınjırına) iye 
bolamız. Biraq bul sáwleleniw substanciyası hár túrli tillerde hár túrli kóriniste 
boladı: ingl. be’lin, nem. Ver’lin, yapon. iberulinul sıyaqlı. Biraq mazmun 
substanciyası (Berlin haqqındaǵı túsinik) ózgermeydi. Kerisinshe, birdey ańlatılıw 
substanciyasına iye bolǵan ingl. got – «aldım», nem. Gott – «quday», datcha godt 
– «jaqsı» sózlerin aytqanımızda hár túrli mazmun substanciyasına (obyektiv 
bolmıs maǵlıwmatları) iye bolamız. 
Birdey substanciyanıń hár túrli ańlatılıw imkaniyatı basqa mısallar menen de 
dálillenedi. Máselen, 
bilmeymen
sózinen bar bolǵan pikirdi ańlatıw kerek bolsın. 
Bul pikir L.Elmslevtiń atap ótiwinshe, material (mazmun substanciyası) 
esaplanadı. Ol barlıq tillerde bir qıylı bolsa-da, biraq hár qıylı kóriniske iye. 
Solay etip, L.Elmslev kópshilik filosoflar negiz, tiykar dep túsingen 
substanciyanı lingvistikadan shıǵaradı. Ol lingvistikalıq analizdiń birden bir usılı 
lingvistikalıq birlikler ortasındaǵı qatnastı úyreniw dep biledi. Bunnan óz ara 
qatnaslardı ańlatıw ushın funkciya, funkciya aǵzaların ańlatıw ushın bolsa funktiv 
atamaların kiritedi. 
Filosofiyadaǵı kópshilik tán alǵan substanciya mashqalası til bilimine de óz 
tásirin kórsetti. Til biliminde substancional baǵdar júzege keldi. Bunıń nátiyjesinde 
tildiń barlıq qatlam birlikleri substanciya tiykarında úyrenile basladı. 
N.S.Trubeckoydıń fonologiyalıq koncepciyası da, L.Elmslevtiń figuralar 
haqqındaǵı kózqarasları da, leksikada úzliksiz analiz principleri de, S.N.Ivanovtıń 
substancional morfologiya haqqındaǵı kózqarasları da til dúzilisine substancional 
qatnas jasaw tiykarında dúnyaǵa keldi. 
Substancional morfologiyada grammatikalıq forma da ayrıqsha bar bolıw 
sıpatında qatnasta (sintaksislik wazıypasında) kórinetuǵın belgili bir qásiyet 
(grammatikalıq forma mánisi)lerge iye bolǵan zat, predmet sıpatında qaraladı. 
Zat «sap» substanciya sıpatında óz qásiyetlerinen hám basqa zatlarǵa 
qatnasınan tısqarıda jasamaydı. Zat haqqındaǵı bilim onıń qásiyetleri hám basqa 
predmetlerge qatnasların biliwden payda boladı. 
Predmet óziniń qásiyetlerinen tısqarıda jasay almaǵanınday, onıń qásiyeti de 
bul predmettiń basqa predmetke bolǵan qatnasınan tısqarıda jasamaydı. 
Solay eken, substanciyanı anıqlaw onıń qásiyetleri hám qatnasların 
úyreniwden baslanadı. 
Sonı da atap ótiw lazım, zatlar qásiyeti onıń basqa zatlarǵa bolǵan qatnasında 
payda bolmaydı, al bul qatnaslarda kórinedi. 
Grammatikalıq formanı qatnasta, sintaksislik funkciyada kórinetuǵın belgili 
qásiyet – mániler tasıwshı sıpatında substancional túsiniw onıń ekilengen hám 
qarsılıqlı morfologiyalıq-sintaksislik tábiyatın sáwlelendiredi. Substancionallıq 
kózqarasınan belgili bir qatnasqa kirgenge shekem de óziniń óz aldına jasaw 
kórnisine iye. Sonıń menen birge, ol óziniń jekke baylanıslarında ǵana real bar 
boladı. Áne usı kózqarastan grammatikalıq formalardıń bunday qarsılıqlı birligi 
dialektikadaǵı ulıwmalıq hám jekeliktiń, tiykar hám qubılıstıń kórinisi esaplanadı. 

---

18