Өзбекстан Республикасы

V. Grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma 
Grammatikalıq máni leksikalıq máni sıyaqlı predmetke tán bolǵan belgi, 
qásiyet, qatnaslardıń sanada sáwleleniwi bolıp tabıladı. Bul bolsa leksikalıq 
mánige qollanılǵan semantikalıq úshmúyeshlik grammatikalıq máni ushın da 
ulıwma ortaq ekenin kórsetedi. 
Signifikat 
Akustikalıq Denotat 
ańlatıw
Yaǵnıy predmet – oǵan tán bolǵan belgi-qásiyettiń sanada sáwleleniwi – 
sanada sáwlelengen belgi, qásiyettiń belgili materiallıq qurallar – grammatikalıq 
formalar járdeminde ańlatılıwı. Bunda materiallıq qural menen sanada sáwlelengen 
predmet qásiyeti qatnası grammatikalıq máni sanaladı. 
San grammatikalıq máni tábiyatın san grammatikalıq mánisi arqalı 
túsindiriwge háreket etemiz. 
Grammatikalıq mánisi birlik hám kóplik mánileri qatnasın óz ishine aladı. 
Birlik mánisi bir, tákirarlanbas predmetti ǵana emes (a yamasa a hám 
basqalar), al pútin predmetler toparın da ańlatadı (a, a, ... a). Salıstırıń: 
Bul 
kózáynek júdá anıq kórseter eken; Qarsı aldımızdaǵı magazinde kózáynek satıladı.
Bul gáplerdiń birinshisinde kózáynek ayrıqsha bir predmetti (A birlik, A birlik), 
ekinshi gápte bolsa barlıq kózáyneklerdi, kózáynekler klasın (A birlik) bildiredi. 
Kózáynek leksema sıpatında leksikalıq mánini ańlatadı. Onıń leksikalıq 
mánisi átiraptı kóriw ushın járdemshi qural sıpatında qollanılatuǵın optikalıq 
ásbap. Sonıń menen birge, kózáynek sóz forması da. Sóz forması sıpatında bir 
qansha grammatikalıq mánilerge iye. Birinshiden, ol kózáynek predmetiniń 
muǵdarlıq belgisin bildiredi: bir yamasa bir túrdegi predmetler klasın ańlatadı. Bul 
belgisi onıń grammatikalıq san mánisi esaplanadı. 
Birlik sannıń ayrıqsha hám ulıwma mánileri óz ara dialektikalıq baylanısqan. 
Kontekstte qollanılǵan hár qaysı ayrıqsha máni ulıwma mániniń bir bólegi, bir 
tárepin sáwlelendiredi. Ulıwma máni bolsa anaw yamasa mınaw dárejede jeke 
mánilerdi de ózinde birlestiredi. Sonıń ushın kózáynek sóziniń seslik kompleksi 
kontekstke qarap konkret predmetti de, predmetler klasın da ańlatıwı múmkin. 
Kóplik máni bolsa (A kóplik) óz mazmunı boyınsha ulıwma birlik mánisi 
menen (A birlik) qatnasta boladı. 
Solay etip, birinshiden leksikalıq hám grammatikalıq mániler bir 
lingvistikalıq mániniń túrli aspekti sıpatında belgili ulıwmalıqka iye. 
Grammatikalıq máni tilde óziniń turaqlı kórinisine iye bolǵan, sintaksislik 
qurılma, sóz formalar qatarına tán ulıwmalasqan máni esaplanadı. 

---

24 
Morfologiya sheńberinde sóz shaqaplarına tán (Máselen, atlıqlarda 
«predmetlik», feyillerde «processlik» mánileri) ulıwma máni, sonday-aq, belgili 
bir morfologiyalıq kategoriya ishindegi óz ara qarsılasıwshı sóz formalarınıń jeke 
mánileri (máhál, bet, seplik) áne usınday ulıwmalasqan mániler qatarına kiredi. 
Grammatikalıq máni degende tek sózdiń formaları mánisi ǵana emes, al 
sintaksislik 
birliklerdiń ulıwmalasqan mánileri de túsiniledi. Máselen, 
predikativlik, modallıq, tema-rema dúzilisi hám t.b. 
Grammatikalıq máni sistemasında obyektiv bolmıstaǵı predmetler ortasındaǵı 
qatnaslar haqqındaǵı bilimimiz sana arqalı sáwlelenedi. Sonnan, háreket túsinigi 
feyildiń ulıwma mánisi hám onıń jeke kategoriyalıq mánileri (máhál, dáreje, 
bolımlılıq, bolımsızlıq) arqalı kórinedi. 
Grammatikalıq máni tilden tısqarıdaǵı barlıq predmetler, qubılıslar 
qásiyetlerin sáwlelendiriwshi sintaksislik emes (referencional, máselen, muǵdar, 
orın, waqıt mánileri,) sonday-aq, gáp hám sóz dizbekleri quramındaǵı sóz 
formalarınıń baylanısın bildiriwshi sintaksislik (relyacion) mánilerge bólinedi. 
Máselen, dánekerli dizbeklerdegi qarsılıq, ayırıwshılıq mánileri hám basq. Bunnan 
basqa, sóylewshiniń pikir bildirip atırǵan waqıya-qubılısqa yaki tıńlawshıǵa bolǵan 
hár qıylı subyektiv qatnasın sáwlelendiriwshi máni ayrıqsha qásiyetke iye. 
Máselen, subyektiv modallıq, subyektiv baha, erkelew hám basq. 
Solay etip, grammatikalıq mánini úsh toparǵa bóliw múmkin: 
1) sintaksislik emes (referencional); 2) sintaksislik (relyacion); 3) subyektiv. 
Birinshi mánini toparlıq, ekinshi mánini kategoriyalıq, úshinshi mánini bolsa 
kategoriyalıq emes mániler dep te klassifikaciyalaw múmkin. 
Grammatikalıq máni sistema sıpatında morfologiyalıq máni hám sintaksislik 
mánilerdi óz ishine aladı. Solay eken, ol bóliniwshilik qásiyetke iye. Soǵan 
muwapıq, olardı morfologiyalıq máni hám sintaksislik mánilerge bóliw múmkin 
boladı. Morfologiya morfologiyalıq formalardıń morfologiyalıq mánisi hám 
sintaksislik imkaniyatların úyrenedi.