QARAQALPAQ XALIQ D ASTAN I “ALPAMIS’ TIN
VARİANTLARI HAQQINDA
S arıgül BAHADIROVA
Bıyıl O’zbekstan hu’kimeti o’zbek
xalıq da’stanı “Alpamıshtın’ 1000 jıllıg’ın
1999-jılı belgilewge qarar shıg’ardı. Qa-
rarda “Alpomish” d a’s tanının’ qaraqlpaq
xalqına da tiyisli ekenligin esapqa alıp,
qaraqalpaqsha var i antlarının’ i ahinde
en’ jaqsısm baspadan shıg’asrıw, “Alpa-
mıs” dn’stam haqqında ilmiy izertlew ju-
mıslarm ken’ tu’rde alıp barıw, xalqımız
arasında ken’ tu'rde propagandalaw isi
ko’rsetilgen.
“ALpamıs” tu’rkiy tilles xalıqlardın’
ko’pshiliginde derlik bar, en* ken’ ta-
ralg’an da’stanlardın’ biri. Omn’ ha’mme
xalıqlarda da bar, variantlarının’ o’zi
ju ’zden aslam, taralıwı jagfınan onm’me-
nen hesh bir d’astan jarışa almaydı.
Da’stannm ’ taralıwı Altaydan baslap
Oı aylıq Aziya, Volga boyları, Qazaqstan,
Avvg’an, İran, Tu’rkiy a, Qıtayg’a shekem
baradı. Ol tu’rki tilinde g’ana eme s, par
sı tilinde de o’z var i antlarına iye. “Alpa-
mıs” da’stanı xalıq arasında ku’ta’ su’yip
tm’lanatug’m, jırawlar ta’r^pinen ken’
tu’rde atqarılatug’ın da’stanlardan esap-
lang'an.
Qaraqalpaq xalqı “Alpamıs” d esta
nının’ o’z milliy ver siy asına iye. Qaraqal-
paq jır avlarının’ repertuarında turaqlı
tu’rde saqlan’g’an, jırawlardın’ o’zinin’
sheberlik talantm smap ko’retug’ın
d a’s tanlarının’ biri bol g* an, yag’nıy “AL-
pamıs”tı atqarmag’an jıraw bolmag’an.
Bizge belgili bul da’standı barlıq jırawlar
derlik jırlawına qaramastan 8 variantı
g’ana jazıp alıng’an. Jiyemurat jıraw,
O’ziz jıraw, Karam jıraw, Arzımbet jıraw.
Sonın’ ishinde O’ziz jıraw variantı to’rt
ret (1937, 1941, 1981, 1996), Qıyasjıraw
variantı bir ret (1957), Esemurat jıraw
variantı bir ret (1960) basılıp shıqtı. “Al-
pamıs” da’stanm m ’ en’ eski nusqası
1896-jılı A.Divaev ta ’repinen jazıp
ahng'an qaraqalpaq jırawı Jiyemurat
Bekmuxammed ulı variantı. Bul vari-
anttı A.Divaev rus tilindegi awdarması
menen 1901-jılı “Qırg’ız poemasırt değen
at penen bastırıp shıg’aradı.1 1922-jılı
Tashkentte “Batırlar” değen kitapqa kir-
gizilip basıladı. Usı variantm S.Seyfullin
1931-jılı Qızıl-Orda qalasmda 1899-jılı
Kazan qalasında basılıp shıqqan “Qıssa-
i Alfamısh” (Ju’sipbek Sheyxuslam bas-
tırg’an) variantı menen biriktirip, “Qa-
zaqtın eski a’debiet nusqaları” değen at
penen bastırıp shıg’aradı. Bul variant
1939-jılı S.Muqanovtın’ redaktorlıg’ında
“B atırlar” değen kitapta qay tadan
shıg’arıladı. Bunnan basqa bir neshe
xrestomatiyalarda, i.itaplarda usı nus-
qası basıladı. Bizge belgili A.Divaev “AL-
pamıs”tı qaraqalpaq jırawı Jiyemurat
Bekmuxammed ulman jazıp alıng’an va-
riantm ja ’riylay otırıp, om negedur “qa-
zaq eposı” dep ataydı. 01 1901-jılı ba-
sılg’an basılmasında da biraz so’zlerin
qazaqshag’a jaqmlastırıp qayta isleydi.
“ALpamıs batır” shın qazaq xalqırun’
o’len’-jırı bolsa da, bularg’a qon’osı
otırg’an qaraqalpaq aqmı ta’repinen ja-
zılg’anhqtan ishinde, arab, parsı so’zleri
ko’p ushırar edi. Bunı avvdarg’an waqıt-
ta qolımızdan kelgenshe so’zdin’ ma’nisi-
ne joqın keliwine tırıstıq”,-deydi A.Diva
ev. Ol da’standı A’miwdarya bo’liminin’
belgili qaraqalpaq baqsısı Jiyemurattan