|
6. D.I.Mendeleevtiń elementler periodlıq
sisteması hám til bilimi
Ximiya ilimindegi I.D.Mendeleevtiń elementler periodlıq sistemasınıń dúnya
alımları tárepinen keń tán alınıwı hám elementlerdi sistemaǵa salıwda tutılǵan
principtiń qanshelli durıslıǵı basqa taraw alımlarınıń da háwesin keltirdi.
Pútindi bóleklerge, topardı túrlerge klassifikaciyalawda D.I.Mendeleevke
eliklegen halda, klassifikaciya tiykarı sıpatında bir belgini alıwǵa umtıldı.
D.I.Mendeleevtiń jetiskenligi nede? Oǵan shekem bolǵan alımlar tek bir-
birine uqsas elementlerdi ǵana salıstırdı. Uqsas emes elementler olardıń dıqqatınan
shette qaldı. D.I.Mendeleev olardan parıqlı ráwishte uqsas emes elementlerdi óz
ara salıstırdı. Bunıń nátiyjesinde elementlerdiń atom massalarınıń mánileri
ózgeriwi menen olardıń qásiyetleri periodlı ráwishte ózgeriwin anıqladı.
D.I.Mendeleevke shekem elementlerdiń galogenler, siltili metallar hám siltili
jer metallar sıyaqlı toparları belgili edi. D.I.Mendeleev bul elementlerdi salıstırıp,
olardı atom máseleleriniń mánisleri artıp barıwı tártibinde ornalastırdı.
F=19
CL=36,5
Br=80
Na=23
K=39
Rb=85
Mg=24
Ca=40
Sr=87 sıyaqlı.
Demek, elementlerdiń atom massaları artıp barıwı tártibinde ornalastırılǵan
úzliksiz qatarında ftordan keyin natriy hám magniy, xlordan keyin kaliy, bromdan
71
keyin rubidiy hám stronciy turıwı kerek. Eger bul elementler atom awırlıqlarınıń
artıp barıwı tártibinde ornalastırılsa, periodlı ráwishte tákirarlanadı. Qatarda
magniy menen xlor, kalciy menen brom, stronciy menen yod arasında neshe
element joqlıǵına qaramastan, elementler qásiyetleriniń bul periodlıq ózgeriwi
kórine beredi. Bulardıń hámmesi D.I.Mendeleevke óziniń periodlıq nızamın
jaratıwǵa tiykar boldı.
Elementlerdiń periodlıq nızamın jaratıwǵa elementlerdi salıstırıwǵa tuwrı
qatnas jasaǵanı – periodlıq sistemanı dúziwde atomnıń tiykarǵı xarakteristikası
sıpatında onıń atom qásiyetin itibarǵa alǵanı sebepshi boldı. Alımnıń pikirinshe,
zattıń massası onıń sonday qásiyeti esaplanadı, qalǵan barlıq qásiyetleri áne usıǵan
baylanıslı bolıwı kerek.
D.I.Mendeleevtiń ximiya iliminde erisken bul jetiskenligin basqa ilimler
sıyaqlı til bilimine de qollanıw múmkin.
Birinshiden,
tillik
birliklerdi
belgili
toparlarǵa klassifikaciyalawda
klassifikaciya principi sıpatında olardıń bir tiykarǵı belgisine súyeniw de
D.I.Mendeleev principin qollaw bolıp tabıladı. Máselen, sóz shaqapların
klassifikaciyalawda, gáp aǵzaların toparlarǵa ajıratıwda hám t.b.
Ekinshiden, anıq bir leksika-semantikalıq toparǵa tiyisli leksemalardıń ornın
belgilew, belgili bir tilde fonemalardıń fonologiyalıq sistemadaǵı ornın belgilewde
de D.I.Mendeleev elementler periodlıq sisteması tásirin baqlaw múmkin.
Túrkiy tiller dawıslılar sistemasın alsaq, onı ayırım avtorlar tómendegi
prizmada ornalastıradı:
Ú Ó
U OO
Á
Í A
Bunda tómengi bólimde erinliklesiw belgisi joq, joqarǵı bóliminde bar.
Aldıńǵı bólim qattı, artqı bólimi jumsaq, aldıńǵı qatar, shep bólim qısıq, oń bólim
ashıq hám hár bir dawıslınıń qatań jaylasıw ornı bar. D.I.Mendeleevtiń periodlıq
sistemasında elementlerdiń periodlıq jaylasıwında atom massası artıp yamasa
kemeyip baradı. Yamasa fonemalar akustikalıq qásiyeti boyınsha, dawıstıń
qatnasına qaray da qatań jaylasıw ornına iye: shawqımlılar – únliler – sonorlar –
dawıslılar. Bunda dawıslılar menen shawqımlılar akustikalıq qásiyetine, dawıstıń
qatnası belgisi boyınsha qatardıń eki qarama-qarsı tárepinde turadı. Biri belgige
iye, ekinshisi (shawqımlılar) iye emes. Qalǵan ekewi aralıq halattı payda etedi.
Biraq olarda belgi sherten ońǵa qarap artıp baradı yamasa, kerisinshe, ońnan
shepke qarap kemeyip baradı.
Sonday-aq, elementler periodlıq sisteması tiykarında ayırım leksemalardıń
leksika-semantikalıq topardaǵı ornın belgilew múmkin. Eger qanday da bir túsinik
óz sáwleleniwin tapqan bolsa, basqalarına salıstırǵanda onıń ornın, bos ketegin
O
I
72
belgilew de múmkin. Máselen, tuwısqanlıqtı bildiriwshi leksemalar.
Keltirilgen pikirlerdiń ózi-aq D.I.Mendeleev elementler periodlıq sistemasınıń
til bilimine qanshelli tásir etkeniniń ayqın dálili bolıp tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
