65
Til biliminde de tábiyǵıy ilimlerge salıstırǵan halda birlikler túsinigi
payda
boldı. Birlikler ulıwmalıq hám jekkelik dialektikası boyınsha til hám sóylew
birliklerine bólindi. Hár eki birlik ishki dúzilis qásiyetine, bóliniwsheńlikke iye.
Til hám sóylew birlikleriniń ishki dúzilisi (poǵonali) kóp basqıshlı qásiyetke
iye. Olardıń kóp basqıshlılıǵı sonda kórinedi, úlken (makro) pútinlik kishi
pútinliklerge, kishi pútinlikler bolsa, óz
gezeginde, jáne kishi pútinliklerge
bólinedi. Hár bir pútinlik óz quramındaǵı kishi elementlerge (pútinliklerge)
qaraǵanda salıstırmalı pútinlik, quramınan ajıralıp shıǵıwshı bólekler bolsa onıń
elementi bolıp xızmet etedi.
Olardıń salıstırmalılıǵı sonda kórinedi, elementke qaraǵanda pútinlik
esaplanıwshı birlik ózinen úlkenirek pútinlik quramında element sıpatında
qatnasadı. Kerisinshe, belgili bir pútinlikke qaraǵanda bir element bolıp
kelgen
birliktiń ózi jáne bóliniwsheńlik qásiyetine iye bolıp, bul bólingen elementler ushın
pútinlik wazıypasın atqaradı. Máselen, sóz forma morfemalardan quraladı.
Morfemalar sóz forma elementi bolıp xızmet etedi. Sonday-aq,
morfema
fonemalardan quraladı. Fonemalar bolsa morfemanıń elementi sıpatında onıń
quramında belgili bir wazıypa atqaradı. Fonema da misli atom sıyaqlı jáne ishki
dúzilis qásiyetine iye. Parıqlawshı (differencial) belgiler fonemanıń
elementleri
esaplanadı.
Kórinip turǵanınday, til birlikleri joqarıdan tómenge qarap basqıshlı qásiyetke
iye. Hár bir basqıshta joqarı basqısh birligi tómengi basqısh birligi ushın pútin,
tómengi basqısh birligi bolsa joqarı basqısh birligi ushın bólek, element
wazıypasın atqaradı. Bólek, element pútin quramında funkciyalasadı.
Tildiń bunday ontologiyalıq tábiyatı, til dúzilisiniń kóp (sathliligi) yaruslılıǵı
ximiya iliminiń atom-molekulyar teoriyası hám biologiya iliminde 20-jıllardan
rawajlanǵan tiri sistemanıń yaruslı dúzilisi koncepciyası tásirinde kelip shıqtı.
Tildiń kóp yaruslılıǵı, onıń yaruslı dúzilisi túsinikleri til biliminde XX ásirdiń
20-jıllarınan baslap dáslep Amerika deskriptiv tilshi ilimpazları
miynetlerinde
payda boldı.
Keyin ala polyak tilshi alımı Emil Benvenist hám rus tilshi alımı
S.D.Kocnelson tárepinen rawajlandırıldı. Aldın tildiń dúzilis yarusı menen analiz
yarusı aralastırılǵan bolsa, keyin ala bul eki túrdegi yarus bir-birinen ajıratıla
baslandı.
Atom-molekulyar táliymatınıń til bilimine tásiri tilge sistema sıpatında
qarawda da kórinedi.
Til biliminde sistemalıq izertlewler XX ásir baslarınan payda bola basladı.
Onıń qáliplesiwinde V.Gumboldt, F.de Sossyur, I.A.Boduen de Kurtene sıyaqlı
ilimpazlardıń xızmeti ullı. N.S.Trubeckoy, A.Elmslev, E.Benvenist, Sepir,
Blumfild, Xarris, T.P.Lomtev, V.M.Solncev, X.Nematov, I.Qwchqortoev,
N.Mahmudov, R.Rasulov, A.Berdialiev sıyaqlı tilshi ilimpazlar sistemalı-
strukturalıq táliymattı rawajlandırdı.
Til biliminde sistema hám struktura degende neni túsinemiz?
Óz ara baylanıslı hám shártlengen eki hám onnan artıq elementlardiń
66
qatnasınan payda bolǵan hám jańa sapaǵa iye bolǵan turaqlı pútinlik sistema
esaplanadı.
Til birlikleri reallasıw belgisi boyınsha da, dúzilis (ontologiyalıq) tábiyatı
boyınsha da sistema esaplanadı. Máselen, hár bir morfema tikkeley baqlawda bir
qansha formalıq hám mazmunlıq variantlar (allomorflar, morfema variantları)
arqalı kórinetuǵın ulıwmalıq sıpatında sistema boladı. Sonday-aq, hár bir fonema
da tikkeley sóylew procesinde bir neshe variantlar (allofonlar) arqalı kórinetuǵın
ulıwmalıq, pútinlik sıpatında sistema esaplanadı. Bunnan tısqarı, morfema hám
onnan joqarı birliklerdiń hámmesi dúzilis (ontologiyalıq) tábiyatı jaǵınan qurılma
(konstrukciya) sıpatında belgili bir kurılıs (konstruktiv) birliklerdiń óz ara turaqlı
sintagmatikalıq qatnasınan quralǵan sistema esaplanadı. Máselen,
morfema eki
hám onnan artıq fonemalardıń óz ara sintagmatikalıq qatnasınan quralǵan hám jańa
sapaǵa iye pútinlik sıpatında (morfema) bir fonemanıń jańa sapaǵa iye bolıp,
morfemalıq yarusqa kóteriliwi nátiyjesinde de júzege keliwi múmkin. Máselen,
ózbek tilinde u sesi dawıslılılar qatarında fonema, biraq usı fonema siltew almasıǵı
yamasa III bet betlik almasıǵınıń materiallıq tiykarı bolıp xızmet etiwi múmkin.
Eki yarus birligi bolǵan fonema hám morfema ortasında sapa ózgerisi júz beredi).
Sistemanıń áhmiyetli dúzilis belgileri: 1) quramlıq bólimlerge bóliniwi: 2)
quramlıq bólimlerdiń pútin quramındaǵı óz ara hám pútin menen bólek, túr menen
tek ortasındaǵı shártlengen qatnastıń bolıwı; 3) kóbinese túr hám pútinniń kúramlıq
bólimlerinde bar bolmaǵan jańa sapaǵa iye bolıwı.
Birinshi belgisi boyınsha, hár qanday sistema belgili bir qurılıs birliklerinen
quraladı, bul bolsa onıń ishki bóleklerge bóliniw qásiyetine iye ekenin kórsetedi.
Ekinshi belgisi pútin quramındaǵı elementlerdi bir-biri menen hám
elementlerdiń pútin menen bolǵan qatnasın sáwlelendiredi. Hár eki qatnas zárúrli
hám óz ara shártlengen. Máselen, fonemasız morfemanıń bolıwı múmkin emes.
Morfema fonemalardan quraladı. Fonema morfema quramına onıń qurılı
birligi
sıpatında kiredi. Sonday-aq, sóz forma morfemalardan quraladı.
Morfema bolsa
sóz forma quramında onıń qurılıs birligi sıpatında xızmet kórsetedi. Olardıń
qatnası pútin hám bólek ortasındaǵı qatnas bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bólek
penen bólektiń, pútin menen pútinniń de qatnası bar. Máselen, san kategoriyası
quramında birlik kópliksiz bolıwı múmkin emes. Birlik forma kóplikke qaraǵanda,
kóplikke qarama-qarsı qoyılǵanda anıqlanadı.
Úshinshi belgisi boyınsha, sistema dep qaralıp atırǵan pútinlik quramlıq
bólimleriniń ápiwayı jıyındısınan ibarat emes. Ol quramlıq bólimlerinde sistemaǵa
kirgenshe bar bolmaǵan jańa sapaǵa da iye. Máselen, eki túrli gaz – vodorod hám
kislorodtıń birikpesinen suw payda boladı. Sonday-aq, fonemalardan quralǵan
morfema fonemalarǵa qaraǵanda jańa sapaǵa iye boladı. Fonemalar mánini
parıqlaw ushın xızmet qılıwshı mánisiz birlikler bolsa, olardıń qosılıwınan júzege
kelgen morfema bolsa mánili birlik esaplanadı. Sonıń ushın hár qanday sistemada
payda etiwshi hám sistemada kóriniwshi belgiler boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: 
