Өзбекстан Республикасы

 

---

68 
4. Valentlik teoriyası hám til bilimi 
Ximiyalıq baylanıs haqqındaǵı táliymat házirgi ximiya iliminiń eń oraylıq 
máselelerine biri. 
Ximiya iliminde atomlardıń dúzilisi haqqındaǵı táliymat ximiyalıq baylanıs 
tábiyatın túsindirip beredi. 
Atomnıń sırtqı basqıshında birden segizge shekem elektron bolıwı múmkin. 
Ximiyalıq baylanıs valent elektronlar esabınan júzege keledi. Ol úsh usıl menen 
ámelge asadı: 
1) kvalent baylanıs; 2) ionlı baylanıs; 3) metall baylanıs. 
Elektron juplar sebepli júzege keletuǵın ximiyalıq baylanıs kvalent baylanıs 
dep ataladı. Bul eki elektronlı hám eki oraylı (eki yadronı tutıp turadı) baylanıs 
esapalanadı. 
Ionlar arasında elektrostatik tartısıw sebepli júzege keletuǵın ximiyalıq 
baylanıs elektrovalent yamasa ionlı baylanıs delinedi. 
Kópshilik metallar atomlarınıń sırtqı energetikalıq basqıshında elektronlar 
sanı kóp bolmaydı. Atomlar bir-birine jaqınlasqanda kristall pánjere payda bolıwı 
nátiyjesinde qońsı atomlardıń valent orbitalları bir-birin qaplaydı. Sonıń ushın 
elektronlar bir orbitaldan basqasına biymálel ótip, metall kristalındaǵı barlıq 
atomlar arasında baylanıs payda etedi. Áne usınday baylanıs túri metall baylanıs 
dep ataladı. 
Atomlar arasında ximiyalıq baylanıs payda bolıwında qatnasatuǵın elektronlar 
valent elektronlar sanaladı. Ximiyalıq elementlerde atomdaǵı valent elektronları 
sanı D.I.Mendeleev elementler periodlıq sistemasındaǵı topar sanına teń keledi. 
Máselen, kúkirt I gruppaǵa tiyisli. Demek, kúkirt atomında 16 elektron bolıp, 
olardan altawı valent elektron esaplanadı. 
Hár bir atomnıń valentligi bar. Ol elementler atomlarınıń ximiyalıq 
baylanıslar payda etiw qásiyeti bolıp tabıladı. Valentlik berilgen atomnıń basqa 
atomlar menen birikken ximiyalıq baylanıslar sanı sıpatında anıqlanadı. 
Ximiya iliminde júdá úlken tabısqa erisken valentlik teoriyası til bilimine de 
ótken ásirdiń 40-jıllarınan engizile basladı. Bul túsinik til bilimine dáslepki márte 
S.D.Kacnelson tárepinen 1948-jılı jazılǵan «O grammaticheskoy kategorii» 
(«Vestnik LGU», 1948) miynetinde kiritildi. Sonnan baslap bul túsinik til 
biliminde bekkem orın aldı. 
Valentlik ataması lat. 
valentia
sózinen alınǵan bolıp, «quwat», «kúsh» degen 
mánini bildiredi. Bul atama ximiyada bir element atomınıń basqa element atomı 
menen baylanıs qásiyetin ańlatıw ushın qollanılsa, til biliminde leksemanıń basqa 
leksema menen baylanıs qábiletin ańlatıw ushın jumsaladı. 
Til biliminde valentlik ataması keń tarqalǵan bolsa da, biraq bul atama astında 
hár qıylı túsinikler ańlatıladı. Batıs Evropa til bilimine baylanıstı ańlatıw ushın bul 
atamanı alıp kirgen L.Tener onı tek feyilge baylanıslı qollandı hám valentlikti feyil 
qosıp alıwı múmkin bolǵan aktantlar muǵdarı sıpatında belgiledi. 
L.Tener feyillerdi avalent (betlenbeytuǵın feyiller), bir valentli (awıspasız 

---

69 
feyiller: Axmet uyqılap atır), eki valentli (awıspalı feyiller: Axmet kitap oqıdı), úsh 
valentli feyillerge bóledi. 
Valentlikti bunday túsiniw verbocentrlik (hár qanday gáptiń tiykarında feyil 
turadı deb esaplaw) teoriyanıń tiykarı bolıp tabıladı. Onda valentlik verbocentrlik 
teoriyada logika tásirinde kelip shıqqan bir, eki, úsh orınlı predikatlarǵa teń keledi. 
Házirgi til biliminde predikat ataması astında tek feyil ǵana emes, al atlıqlar 
da túsinilgeni hám predikatlar materialı boyınsha feyil hám atlıq predikatlarǵa 
bólingenindey, valentlik te sóz hám tildiń hár qanday qatlam birlikleriniń basqası 
menen birigiw qásiyeti dep túsiniw keń tarqaldı. 
Valentlik dáslep leksikalıq birlikler ushın (leksikalıq valentlik) qollanılǵan 
bolsa, keyingi dáwirlerde sintaksislik birliklerge de qollanıla basladı (sintaksislik 
valentlik). Bunnan tısqarı, formalıq hám mazmunlıq valentlik te ajıratıla basladı. 
Baylanısıwshı elementlerden qaysı biri biriktirip alıwshı, qaysı biri birigiwshi 
ekenligi boyınsha jedel (aktiv) valentlik hám jedel emes (passiv) valentlikke bóliw 
ádetke aylanbaqta. 
Sonday-aq, tillik birlikler valentliklerdiń júzege shıǵıw zárúrligi yamasa zárúr 
emesligi belgisi boyınsha májbúriy (obligator) hám fakultativ valentliklerge de 
bólinedi. Valentliktiń bul túrge bóliniwi poziciyalıq sintaksistiń tásiri nátiyjesi 
bolıp tabıladı. Valentlikti bul aspektten úyreniw poziciyalıq sintaksistiń rawajlınwı 
ushın keń imkaniyat jaratadı. 
Poziciyalıq sintaksis túsindiriwi boyınsha, gáp quramında oraylıq orın 
iyelegen tayanısh sóz, yaǵnıy predikat bir qatar poziciyalarǵa orın ashadı. Bul 
poziciyalardan ayırımları gáptiń mazmunlıq-grammatikalıq qáliplesiwi ushın 
toltırılıwı zárúrli bolsa, basqaları zárurli bolmaydı. Qosımsha informaciya beredi. 
Máselen, 
Axmet shkaftan kitap aldı
gápinde 
kitap
sózi zárúrli, 
shkaf
sózi bolsa 
fakultativ valentlikti toltırıp kelgen birlikler esaplanadı. 
Leksikalıq valentliklerdiń tikkeley júzege shıǵıwı sóz dizbeklerin payda etedi. 
Ximiyalıq baylanıstıń joqarıda sanap ótilgen úsh túri bolǵanınday, sintaksislik 
dizbekler de baylanıs qásiyeti boyınsha eki túrge bólinedi: 
1) teń baylanıs; 2) baǵınıńqı baylanıs. 
Teń baylanıs baylanısıwshı elementlerdiń teń tásiri tiykarında júzege keledi. 
Baǵınıńqı baylanısta bolsa baylanısıwshılardan biri ekinshisin ózine baǵındırıp, 
biriktirip aladı. Sonıń ushın biri baǵındırıwshı (biriktirip alıwshı), ekinshisi 
baǵınıńqı (birigiwshi) boladı. 
Tillik birliklerdiń sintagmatikalıq qatnaslarınıń bunday túrlerge ajıratılıwında 
da ximiya ilimindegi elementlerdiń baylanıs nızamlarına uqsaslıq kórinedi.