T. Qayıpbergenov shıǵarmalariında feyillerdiń qollanılıwı Kirisiw І bap. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında feyiller II bap. Feyil tiykarlı qospa feyiller

- -

T. Qayıpbergenov shıǵarmalariında feyillerdiń qollanılıwı

Kirisiw

І Bap. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında feyiller

II Bap. Feyil tiykarlı qospa feyiller

ІІІ Bap. Qospa feyillerdiń jasalıwı

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Házirgi dáwirdegi túrkiy til biliminiń eń áhmietli wazıypalarınıń biri-milliy ádebiy tillerdiń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların ele de tereńirek izertlew bolıp tabıladı. Túrkiy tilles xalıqlardıń ádebiy tilleriniń rawajlanıw tariyxın úyreniwde xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın ieleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken áhmietke ie. Sebebi ádebiy til ulıwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóz mádeniyatınıń jetilisken joqarǵı jemisi. Kórkem sóz sheberi usı dóretiwshilik protsessti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. Prof. A.İ.Efimov kórkem sóz sheberleri tilin izertlewdiń zárúrligin kórsetip, olardı ulıwma xalıqlıq tildiń tillik quralların dóretiwshilik baǵdarda qayta isleytuǵın laboratoriyaǵa salıstıradı. Ullı talant ieleriniń shıǵarmalarında ádebiy tildiń barlıq qurılısı tolıq hám tásirli túrde sáwleleniwin tabadı, pikirdi kórkemlep bayanlawdıń ólshemlerin qáliplestiredi dep jazadı.

Prezidentimiz İ. A. Karimov:«Ullı babalarımız ruwxına, tariyx hám mádeniyat ǵáziynesine úlken úles qosqan ótkendegi ullı ájdadlarımızǵa olar qaldırǵan miyraslarǵa múnásip bolıw tilegi jámietimiz aǵzaları arasında keń en jaydırılıwı - hár bir puxaranıń sanasınan orın alıwı bul da jańa zamannıń áhmietli wazıypalarınan bolıp sanaladı» degen edi¹. Sonlıqtan da biz T. Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» romanındaǵı jumsalǵan qospa feyillerdi úyreniwdi basshılıqqa aldıq. Qospa feyiller ádette atawısh tiykarlı qospa feyiller hám feyil tiykarlı qospa feyiller bolıp bólinedi.Atawısh tiykarlı qospa feyiller atawısh sóz shaqaplarına et, qıl, al, ber, sal, bol, qoy, kor, qal, basla, jet t.b. kómekshi feyillerdiń qosılısıwı arqalı jasaladı. Bul kómekshi feyiller tómendegi atawısh sózler menen qosılısıp qospa feyillerdi jasaydı.

Feyil tiykarlı qospa feyiller mánili eki feyildiń qosılısıwınan jasaladı. Eki feyil qosılısıp qospa feyil jasaǵanda sol qosılısqan feyillerdiń ekewi de qospa hárekettiń bildiriliwine teńdey qatnasadı: satıp alıw, alıp keliw t.b. Bul qospa feyiller satıw hám alıw, alıw hám keliw sıyaqlı eki feyildiń mánilik jaqtan qosılısıwınan jasalǵan. Usı eki feyildiń qosılıwı nátiyjesinde bir mánige ie bolǵan háreket bildiriledi.

Eki feyildiń qosılısıwınan jasalǵan qospa feyiller qosılısqan túrinde hesh qanday grammatikalıq kategoriyalarǵa (túr, máhál, modallıq) qatnaslı bolmaydı. Olar tiykarǵı túbir feyiller sıyaqlı feyil paradigmasınıń baslanǵısh forması boladı. Olarǵa grammatikalıq kategoriya jasawshı geypara formalar sońǵı komponentinen keyin qosıladı: satıp al-ǵız, alıp kele-men, satıp al-sa, alıp bar-ma, alıp kel-gisi keledi, alıp barayın, t.b. Feyil tiykarlı qospa feyillerdiń komponentleri tiykarǵı túbir feyillerden boladi. Sol qosılsqan túbir feyiller mánilik jaqtan birigedi. Olardıń birewi tiykarǵı, ekinshisi qosımsha máni ańlatpaydı. Ekewi de qospa feyil jasaw ushın teńdey qatnasadı. Biraq qosılısqan teń mánili eki feyildiń sońǵi komponenti qospa feyildi jasawshı tirek sóz sıpatında keledi. Sonlıqtan túrkiy tillerinde sóz jasalıwǵa arnalǵan geypara izertlewlerde ekinshi komponent qospa feyil jasawshı negizgi tulǵa, tirek komponent dep qaraladı.