Өзбекстан Республикасы

 
Til biliminde naturalizm aǵımı 
1. Darvinizmniń dúnya iliminde úlken ataq-abıroyǵa erisiwi onıń basqa 
ilimlerge de tásirin kúsheytti. Bul táliymattıń tásirinde til biliminde ayrıqsha bir 
taraw – naturalistlik aǵım júzege keldi.
Tilge naturalistlik qatnas jasaw koncepciyası Germaniyanıń Ien universiteti 
professorı Avgust Shleyxerdiń (1821-1868) «Til haqqında ilimge Darvin 
teoriyasınıń engiziliwi» (1863) hám «Insannıń tábiyǵıy tariyxı ushın túrleriniń 
áhmiyeti» (1865) miynetlerinde ayqın sáwleleniwin tapqan.
A.Shleyxer tildi «sesler járdeminde ańlatılǵan oylaw», «oylaw procesinde 
sesler arqalı ańlatılǵan pikir» dep túsinedi. Onıń pikirinshe, til ayrıqsha bir jeke 
adamǵa baylanıslı emes. Tilde insan erkine boysınbaytuǵın belgili bir nızamlıqlar 
bar. Áne usınday nızamlar tábiyǵıy ilimlerde ǵana baqlanadı. Til bilimi obyekti 
lingvistke tikkeley beriledi. Ol izertlewshi subyektivizmnen awlaq esaplanadı. Áne 
usınday pikirge tayanǵan halda Shleyxer til bilimi insan tábiyǵıy tariyxınıń bir 
bólimin quraydı, degen juwmaqqa keledi hám onı tábiyǵıy ilimler sistemasına 
kiritedi.
Bul tárepinen ol til bilimin filologiyaǵa qarama-qarsı qoyadı. Onıń atap 
ótiwinshe, filolog baǵmanǵa usaydı. Onıń ushın baǵdaǵı ósimliklerdiń ámeliy 
qádir-qımbatı, onıń gózzallıǵı sıyaqlı tárepleri áhmiyetli. Tilshi bolsa misli 
botanikke megzeydi. Botanik ósimliktiń ishki tárepin, onıń ishki dúzilisi hám 
rawajlanıw nızamların úyrenedi. Ósimliktiń estetikalıq hám ámeliy qádir-qımbatı 
botanik ushın áhmiyetsiz. Tilshi de tildiń ishki dúzilisi, dúzilis birlikleriniń óz ara 
qatnası hám olardıń rawajlanıw nızamların úyrenedi. Tildiń estetikalıq tárepi bolsa 
filologtıń úyreniw obyekti esaplanadı. Solay etip, ol filologiya menen til bilimin 
bir-birinen parıqlaǵan halda, birinshisin social-gumanitar ilimler sitemasına, 

---

59 
ekinshisin bolsa tábiyǵıy ilimler sistemasına kiritedi. Sonıń menen birge, bul eki 
ilimniń tutas noqatı bar ekenligin, sintaksis áne usınday tutastırıwshı buwın ekenin 
kórsetedi.
A.Shleyxer tildi tiri organizm dep atap ótedi. 1850-jılı jazǵan «Evropa 
tilleriniń sistematikalıq izertleniwi» miynetinde ol tildi organizmge uqsatqan bolsa, 
aradan 10 jıl ótkennen soń «Nemis tili» miynetinde janlı organizm dep qaraydı.
A.Shleyxerdiń atap ótiwinshe, tildiń ómiri barlıq janlı organizmler - ósimlik 
hám haywanlar ómirinen parıq qılmaydı. Janlı organizmler ápiwayıdan quramalı 
formalarǵa qarap rawajlanıw qásiyetine iye bolsa, til de áne usınday rawajlanıp 
baradı. Shleyxer tildi organizm dep ataǵanda biologiyalıq mánide emes, al, onı 
insan erkinen tısqarıda úzliksiz rawajlanıwshı struktura mánisinde túsinedi. Usı 
kózqarastan tildi tábiyǵıy organizm (natur organism) sıpatında qaraydı hám onı 
tábiyattaǵı organizmlerge megzetedi.
A.Shleyxerge Ch.Darvinniń túrlerdiń kelip shıǵıwı hám ózgeriwi haqqındaǵı 
teoriyası qattı tásir qıldı. Áne usı tásir nátiyjesinde «Til haqqındaǵı ilimge Darvin 
teoriyasınıń engiziliwi» miyneti júzege keldi. Bul miynetinde ol Darvin tárepinen 
haywan hám ósimlik túrleri ushın belgilengen nızamlardı tiller organizmine, 
ulıwma tárizde bolsa da, qollaw múmkin ekenligin atap ótedi. Alımnıń 
kórsetiwinshe, bir jınıs túri til biliminde til, kishkene túrler – dialektler, al jeke 
adamlardaǵı til kórinisleri bolsa jergilikli govorlarǵa tuwrı keledi.
Darvinniń túrlerdiń ózgeriwi haqqındaǵı pikirlerin A.Shleyxer tillerdiń 
rawajlanıwı arqalı dálillemekshi boldı. Onıń pikirinshe, botanikler hám zoologlar 
tárepinen bir jınıstıń túrleri dep qaralǵan tábiyattanıw túsiniklerine salıstırılıp, áste-
aqırın rawajlanıw procesinde kelip shıqqan óz aldına tillerdi bir ulıwma tildiń 
perzentleri sıpatında qaraladı.
Haywanlar hám ósimlikler dúnyasınıń tariyxıy rawajlanıw nızamlarına 
tiykarlanıp, Shleyxer tildiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwınıń ulıwma nızamlıqların 
ashıp beriwge háreket etedi. Misli organikalıq álem bir kletkalı organizmlerden 
rawajlanǵanı sıyaqlı, dúnyadaǵı barlıq tiller de ele, atlıqlarǵa da, feyillerge de 
ajıralmaǵan, túrleniw hám túsleniw formalarına iye bolmaǵan eń ápiwayı tillerden 
kelip shıqqanlıǵın bayan etedi.
Áne usınday pikir tiykarında, A.Shleyxer dúnyadaǵı túrli formaǵa iye bolǵan 
barlıq tiller bir ulıwma kelip shıǵıw tiykarına iye bolǵan, degen juwmaqqa keledi. 
Biraq bul tillerdiń seslik materialı, til iyeleriniń turmıs sharayatı hár qıylı 
bolǵanlıǵı tillerdiń de hár túrli bolıwına sebepshi bolǵan, dep túsindiredi. Áne 
usınday kózqarastıń sintezi sıpatında tillerdiń shejire teregi haqqındaǵı táliymatı 
júzege keldi. 
A.Shleyxer biologiya erisken jetiskenliklerden ilhamlanǵan halda, biologiya 
nızamların til bilimine qollanıp, tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyasın usındı.
Ol tildi oylaw procesiniń sesler dizbegi arqalı sáwleleniwi dep túsinedi. Til 
óziniń ıqtıyarında bar bolǵan anıq hám háreketsheń sesler arqalı oylaw procesiniń 
barlıq názik táreplerin fotografiyalıq anıqlıq penen sáwlelendirip bere aladı, deydi. 
Bunıń menen Shleyxer tillik iskerliktiń materiallıq tiykarın atap ótedi.

---

60 
Ol til hám oylaw birligin atap ótiw tiykarında, olar ortasındaǵı qatnastı 
jarıtıwǵa háreket etedi.
Shleyxerdiń pikirinshe, hár qanday pikir material hám formadan ibarat. 
Material túsinik hám kóz aldına elesletiwdi óz ishine aladı. Forma bolsa túsinik 
hám kóz aldına elesletiw ortasındaǵı qatnastı júzege keltiredi. Túsinik hám kóz 
aldına elesletiw seslik kóriniske iye bolıp, mánini payda etedi. Ol hár qanday tildiń 
mańızı mániniń qanday ańlatılıwında ekenin atap ótedi. Mániniń ańlatılıwı menen 
qatnastıń ańlatılıwınıń bir-birine salıstırǵanda iyelegen halatın Shleyxer forma dep 
esaplaydı.
Máni sózdiń túbiri arqalı, qatnas bolsa suffiksler arqalı ańlatılıwın kórsetedi. 
Onıń pikirinshe, máni menen qatnas birgelikte sózdi quraydı. Sózdiń tiykarı, sonıń 
menen birge pútin bir tildiń tiykarı úsh tárepi menen belgilenedi: ses, forma hám 
wazıypa.
Joqarıda kórsetilgen belgiler tiykarında Shleyxer tillerdiń morfologiyalıq 
klassifikaciyasın usınıs etti. Máni hám qatnastıń qanday ańlatılıwına qaray ol 
dúnya tillerin úsh túrge ajıratadı:
1.
Tek máni ańlatılatuǵın tiller. Bunday tillerde sózler kristalldı esletiwshi 
bólimlerge bólinbeytuǵın turaqlı birlik qásiyetine iye boladı, Bir quramlı (túbirden 
ibarat) bunday tillerge Qıtay hám Birma tillerin kiritedi. 
2.
Sesler járdeminde mániden tısqarı qatnas ta ańlatılatuǵın tiller. Sóz bunday 
tillerde bólimlerge bólinedi, biraq óz ara bekkem baylanısqan birlikti payda 
etpeydi. Bunday tiller agglyutinativ tiller esaplanadı hám olarǵa túrkiy, fin-ugor 
sıyaqlı tiller kiritiledi. Bul tillerdegi sózler ósimlikti esletiwin atap ótedi.
3.
Sóz hám máni, hám qatnastı ańlatıp quramlıq bólimleri bir pútinlikten 
ibarat boladı hám onıń janlı organizmge uqsaslıgın kórsetedi. Bunday tiller flektiv 
tillerge tánligin hám flektiv tiller til qurılısınıń joqarı dárejesi ekenligin bayan 
etedi.
Tildiń joqarıdaǵı sıyaqlı 3 tipke ajıratılıwı olardıń rawajlanıw procesindegi 3 
basqıshtı kórsetiwin hám bul úsh basqısh tábiyattaǵı tábiyǵıy janzatlar 
rawajlanıwındaǵı úsh basqıshına sáykes keliwin atap ótedi: krisstal, ósimlik, 
haywan. Bul úsh basqısh jer sharı rawajlanıwınıń úsh dáwiri esaplanadı. Shleyxer 
botanika materiallarına qızıqqan halda, onıń rawajlanıw basqıshları menen tildiń 
rawajlanıw basqıshları ortasında analogiya tabıwǵa háreket etedi. Biologiyada 
rawajlanıw ápiwayıdan quramalıǵa qarap bolǵanınday, tilde de agglyutinativ tiller 
túbir tillerdiń, flektiv tiller bolsa agglyutinativ tillerdiń rawajlanıwınan kelip 
shıqqan, dep túsindiredi.
A.Shleyxer Darvinniń tábiyattaǵı ómir ushın gúres haqqındaǵı kózqarasın da 
til bilimine qollanadı. Onıń pikirinshe, tábiyatta kúshliler kúshsizler ústinen jeńiske 
erisip, jasap qalıw qásiyetine iye bolǵanınday, házirgi kúndegi hind-german tilleri 
(yaǵnıy flektiv tiller) jasaw ushın gúreste jeńiske erispekte hám basqa tillerdi qısıp 
shıǵarıw esabınan dúnyanı iyelep barmaqta. 

---

61 
A.Shleyxerdiń bul natuwrı sheshimi adamzat basına qanshelli awır bálelerdi 
jawdırǵan fashizm teoriyası ushın belgili dárejede teoriyalıq tiykar bolıp xızmet 
qılǵanı júdá ashınarlı awhal boldı.