|
Кино тарийхы
Әжайып бир мультипликацион фильм бар: экранда үстине ақ таўарды жамылған бир шакл пайда болады. Бул күтилмеген шакл уллылық пенен Пармас таўының шаққысына көтерилди-де үстиндеги таўар алынып өзи үш аяғы менен шаққыға қарай орналасып барды. Бул кино аппаратласып есапланады.
Кино ҳаққында А.М.Горький 1896-жылдың өзинде-ақ “алдыннан болжап, кисини ҳайран қлдыратуғын бул нәрсениң кең қулаш жайып кетиўине исеним билдирсе болады деген еди.”
Ағалы-инили Льюмерлардың ойлап табылыўларынан бери жүз жылдан аслам ўақыт өтти. Сол ўақыт арасында әпиўайы ақ таўар ҳәм үш аяқлы “Таяққа”усаған нәрсе көркем өнердиң ең әҳмийетли әспабына айланды. Кино деген атама ишинде ең ғалабалақан, әҳмийетлиси болды. Ҳәр бир әсирде жүз берген социаллық жағдайлар көркем өнер менен халықтың өз-ара байланысын беккемлейди. Кино ХХ әсир өними, социаллық процесслер тәсиринде әпияайы техника ойлап табылыўларынан өмирдиң көркем эстетик сеньикосига айланды. “Кино ҳәм --- бир-биринен ажыралмасдир” – деген еди голланд кинорежиссеры Йорис Ивенс. Кино өзиниң көргиз бели ҳәм ғалаба тәсириниң кеңлиги менен көп миллионлы алмаққа мақул ҳәм керекли болып қалды.
Кино өзиниң ишине көркем өнердиң бәрине түрлерин жәмлестирилген. Ол сүўретшилик өнери ҳәм скульптура сыяқлы өзиниң жағымлы ҳаўазы руўхыймызды жанландырады, көркем әдебияттағы типик ўақыяларды кең көлемде көз алдымызға келтиреди, қол менен услап болмас, лекин ақыл менен жүзеге келиўши руўхый кеширмелерди көрсете алады. Театр сыяқлы кинода актер, шеберлиги, режиссерр, ақыл-заковати өткир шеберлигине байланыслы.
3. Кино ҳаққында улыўма мағлыўмат
XIX-әсирдиң екинши ярымында жер жүзиниң жүдә көп жерлеринде Америка, Англия, Бельгия, Италия, Франция, Россияда сүўретти ҳәрекетке келтириў ушын урысынлар ҳәўиж ала баслады. 1895- Франциялық ағалы-инили Луи ва Огюст Люмерлар буған еристи. Олар сүўретти ҳәрекетке келтириўши биринши аппарат ойлап тапты, 1895-жылдың 28-декабринде Париждеги “Гранд кофе” имаратында жер томсинде өзлериниң өнимлерин көрсетти. Усы ойлап табылыў синематограф яки киноматография деп аталды. Льюмерлардың ақ таларға Нур таратыўарқалы көрсеткен көринислери “Хызметкерлердиң Люмер фабрикасынан шығыўы”, Палзддың Ла Сиата станциясына келиўи “Ғишт дийўалдың қулаўы” “Шалаббо буйлған мироби”, “баланың аўқатланыўы” сыяқлы сюжетлерден ибарат еди. Бул сюжетлер тийкарынн Люмерлер шанарағында болған ўақылардан дүзилген еди.
1896-жылдың 4-майында синематограф биринши мәрте Петербургдағы “Аквариум” бағында “Альфред патша Парижде” деген опереттаның екинши ҳәм үшинши перделери арасында тәнепис ўақтында көрсетилди.
1907-жыға шекем Россияға кино тийкарынан Францияның “Поте” ҳәм “Гомен” фирмаларынан, сондай-ақ Англия, Италия ҳәм Германиядан алып келинип турылды.
Петербуглық фотограф А.Дранков 1907жылда киноателье ашылганын тәрбия қылды, 1908-жылда болса у “Степка Разин ҳәм Князь қызы” атлы фильмди ислеп шығарды. 1908-жылда А.Ханжанков деген шахс Россида биринши болып Москвада кинофабрика ашты. 1912-15-жылларда Россияда кинофильмлер ислеп шығарыў тез пәт пенен өсти. 1912-жыл 101, 1913-жылда 128, 1914-15 жылларда 300ден аслам фильм жаратылды. 1915-1917 жылларда “Дворенлар уясы”, “Наташа Ростова”, “Кар қыз” киби идея тәрепинен өткир кино шығармалары экранластырылды. Бул фильмлерди В.Гардин, Я.Протозонов, В.Старевич сыяқлы доретиўшиликте реалистлик позицияда турған белгили кинорежиссерлар жаратты. Туркистан үлкесине “ҳәрекеттеги сүўрет” биринши мәрте 1897-жылы кирип келди.
1895-жылы шет елллик саяхатшы кино операторлар Ташкент, Самарқанд, Бухара ҳәм Хорезмниң аспанды сүйиўши қәдимги абидаларды, халық жаратқан талайғана көркем (колионаларни) ленталарға түсирип қайтты.
Рус кино карчалонлары әсиримиздиң басларында Түркстанның дерлик бәрлық қалаларында үлкен кинотеатрлар шөлкемлестирилди. Усындай кинотеатрлардың бириншиси Ташкентте 1908 жылда ашылды.
Саўдегерлер жерли халықтың фильм көриўге болған зәрүрлигин асырыў ушын көп ҳәрекет қылар еди, соның ушын да Орта Азия өмиринен фильмлер ислеўгеитибар берер еди. Усы ўақытларда Хорезмде жетисип шыққан коркем өнер ықласбенти Хдайберген Давоновтың өзбек киношылары ҳәмийше ардақлап келеди. Ол биринши өзбек кинооператоры еди. Оның сүўретке алған “Урта Осиенинг меъморий бойликлари” (1913), “Туркистан көриниси”, “Хийўа ҳәм хийўалықлар” (1916) киби кишкене фильмлерди демократик ҳәм ағартыўшылық идеялары алдын көрип шығылған. Өзбек киносын раўажландырыўда рус ҳәм басқа халықлар киноматография хызметкерлери үлкен үлес қосты. Олардан К.Гертел, В.Висковский, Д.Бассалиго, В.Слбберитт сыяқлы тәжрийбели режиссерлар, сценарийшилер, операторлар ҳәм актерлар бар еди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
