O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

16.3. Integratsion jarayonlaming jahon markazlari
M a’lumki, hozirgi kunda jahonda 20 dan ortiq xalqaro iqtisodiy 
integratsion birlashmalar (markazlar) mavjud. Jahon YalM ning 
uchdan ikki qismi, tovar aylanmasi va investitsiyalaming asosiy 
qismi ana shu markazlar hissasiga to'g'ri keladi. Ushbu iqtisodiy 
integratsion markazlar ichida uchtasini (G 'arbiy Yevropa, Shimoliy 
Amerika va Osiyo—Tinch okeani mintaqasi) alohida ajratib ko'r­
satish maqsadga muvofiqdir.
123

---

G ‘arbiy Yevropada Ikkinchi Jahon urushidan keyin ikki yirik 
integratsion guruhning, ya’ni Yevropa Iqtisodiy Hamjam iyati 
(EES) va Yevropa Erkin Savdo Assotsiatsiyasi (EAST)ning vujudga 
kelishi natijasida integratsion jarayonlar katta tezlikda rivojlanib 
bordi. 90-yillarning o'rtalariga kelib esa EES (1995-yildan boshlab 
Yelga aylantirilgan) deyarli EASTni o ‘z tarkibiga qo‘shib oldi. EAST 
o ‘z tarkibida faqatgina Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya va 
Shveysariya davlatlarini saqlab qoldi, xolos. Bu ikki birlashmani 
solishtiradigan b o ‘lsak, EAST o'zining taraqqiyotida bojxona 
ittifoqini yaratishdan u yog‘iga o ‘tmadi, uning tuzilmasi millatlararo 
tashkilotlar bilan mustahkamlanmadi. 1990-yilda Yel va EAST 
o'rtasida Yevropa iqtisodiy makonini yaratish to ‘g‘risida kelishib 
olindi. Bu makon doirasida EAST a’zolarining ishlab chiqaruvchilari 
Yel a ’zolari kompaniyalari bilan bir qatorda preferensial bojxona 
rejimidan foydalanishadi.
Sharqiy Yevropada esa sobiq sotsialistik davlatlardagi d em o ­
kratik qayta qurishlar 1949-yildan beri mavjud bo'lib kelgan 
O 'zaro Iqtisodiy Yordam Kengashining tarqalib ketishiga sababchi 
bo'ldi. Sharqiy Yevropa davlatlari o'zlarining iqtisodiy aloqalari 
yo'nalishlarini g ‘arbiy bozorlarga qaratishga va yangi birlashmalar 
tashkil etishga intilishmoqda. Masalan, 1992-yilda erkin savdo 
to'g'risida Markaziy Yevropa kelishuvi imzolanib, unga Vengriya, 
Polsha, Chexiya va Slovakiya a ’zo bo'lgan edi. Sobiq SSSRning 
ittifoqdosh respublikalari esa 1991 —1993-yillardan buyon M us­
taqil Davlatlar Ham do'stligi doirasida Iqtisodiy ittifoqni shakl- 
lantirishga harakat qilishib, integratsion jarayonlar asosida ri­
vojlanib kelmoqda.
Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda iqtisodiy 
ahamiyati jihatidan ikkinchi o'rinda turuvchi xalqaro integratsion 
markazi Shimoliy Amerika hududi hisoblanadi. Bu yerda 1994-yilning 
1-yanvarida Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasi (NAFTA) 
tashkiloti kuchga kirdi. NAFTA AQSH, Kanada va Meksikani o 'z 
tarkibiga birlashtirgan. NAFTA davlatlari kelishuvida asosan tovar 
va xizmatlar savdosida cheklashlarni olib tashlash, o 'zaro ke- 
lishmovchiliklarni hal etish mexanizmlarini ishlab chiqish, bir- 
biriga nisbatan investitsion muhitni erkinlashtirish masalalari nazarda 
tutilgan. NAFTAning Yelga nisbatan o'ziga xos xususiyati integ­
ratsion jarayonlaming simmetrik emasligidir. Kanada va Meksika in- 
tegratsiyalashuv jaryonida AQSH bilan ko'proq yaqinlashishga 
intilishadi, o'zaro esa kuchsiz bog'lanishgan.
124

---

Jahon iqtisodiyotida uchinchi integratsion markaz boshqa 
integratsion markazlarga nisbatan hududi, aholisi va resurslarining 
miqdori bo'yicha ancha ustundir. Biroq, Osiyo—Tinch okeani 
mintaqasini integratsiyalashuv yo'lida juda ko‘p to ‘siqlar (m am - 
lakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasidagi keskin tafovutlar, 
etnik-m adaniy farqlar, o'zaro siyosiy d a ’volar, hududiy to 'q - 
nashuvlar va boshq.) mavjud. Hozirgi kunda Osiyo—Tinch okeani 
havzasida bir necha yirik subhududiy iqtisodiy guruhlar — Janubiy- 
Sharqiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN), Janubiy Xitoy 
Forum i, A vstraliya-Y angi Zelandiya erkin savdo hududi va 
boshqalar mavjud bo'lib, ular ham dunyoning eng yirik okeani 
sohillarida joylashgan davlatlarning umumiy tashkilotini shakl- 
lanishiga xalaqit bermoqda.
Osiyo—Tinch okeani mintaqasi davlatlarining iqtisodiy ham - 
korligi tashkiloti 1989-yiIda tashkil topgan bo‘lib, 21 mamlakatni 
o ‘z tarkibiga birlashtirgan. Bu tashkilotning 1995-yili Osaka shahrida 
m a’qullangan harakat dasturi 2010—2020-yillargacha savdo va 
investitsiyalashni U m um jahon Savdo Tashkiloti (UST) stan- 
dartlariga muvofiq erkinlashtirishga yo'naltirilgan. Xullas, hozirgi 
kunda muvofiqlashtirilgan hujjatlar ushbu hamkorlik tashkilotida 
mavjud bo'lsa-da, unga a ’zo mamlakatlar esa bojxona tariflari, 
transport va boshqa bir qator sohalardagi muammolarni hal etish 
uchun hali ko‘p ishlarni amalga oshirishlari lozimdir.
1. X alqaro iqtisodiy integratsiyaning m azm uni va m ohiyatini 
xarakterlang.
2. Integratsion jarayonlam i ifodalovchi asosiy omillar qaysilar?
3. Integratsion jarayonlam ing jahon markazlari haqida nima bilasiz?
4. Osiyo—Tinch okeani havzasidagi qanday subhududiy iqtisodiy 
guruhlar bor?
125

---