O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

17.3. Jahon iqtisodiyotida bojxona ittifoqi, umumiy bozor
va iqtisodiy ittifoq tushunchalari
Huquqiy nuqtayi nazardan olganda 
bojxona ittifoqi
(BI) ikki va 
undan ortiq davlatlar o'rtasida o'zaro va uchinchi bir mamlakatlarga 
nisbatan soddalashtirilgan soliq siyosatining o'tkazilishini anglatadi. 
Iqtisodiy nuqtayi nazardan olganda esa bojxona ittifoqini tashkil etish, 
bu yagona iqtisodiy makonni shakllantirish va bu makon doirasida 
esa har qanday bojxona chegaralarini bartaraf etishni anglatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlatlararo tartibga solishning bu 
ko'rinishi BI qatnashchilari o'rtasida bojsiz savdonigina emas, balki 
uning tashqi chegaralarida muvofiqlashtirilgan tarif tizimini joriy 
qilishni ham nazarda tutadi. Bojxona ittifoqining erkin savdo 
hududidan farqi ham ana shundadir.
Bojxona ittifoqlarini yaratish va ulaming shakllanishi konkret 
natijalari unga a ’zo mamlakatlaming ishlab chiqarish va iste’mol 
sohasida yuz beradigan tarkibiy o'zgarishlarda o'z aksini topadi: 
talab
va taklif nisbiy ustunlik tabiatiga mos ravishda о ‘zgaradi.
Boshqacha 
qilib aytganda, bojxona ittifoqi savdoning kengayishiga qarab, 
aholining turmush farovonligini oshiradi, biroq ayni bir paytda ishlab 
chiqaruvchilarning arzon mahsulotlaridan qimmatroq tovar ishlab 
chiqarishga moslashishlari natijasida esa, farovonlikni pasaytiradi.
Bojxona ittifoqining shakllanish jarayonida ikki yondashuv 
mavjudligini qayd etish kerak. Bu yondashuvlar, tovarlarga bel­
gilangan umumiy tashqi tarif miqdorlari o'rnatilmasdan oldin ittifoq 
a ’zosi bo'lgan mamlakatlarda amalda bo'lgan o'rtacha o'lchangan 
tarif miqdoriga solishtirish orqali aniqlanadi. Agar yangi tarif undan 
oldingi milliy tarifdan yuqori bo'lsa, bojxona ittifoqi ishtirokchisi 
bo'lgan mamlakat nisbatan arzon tashqi ta ’minlash manbalaridan 
ittifoq ichidagi resurslar foydasiga voz kechishiga to'g'ri keladi. 
Tavsiflangan holatda o'xshash vaziyat bojxona ittifoqiga a ’zo 
mamlakatlar tom onidan yangi yoqilg'i resurslari, materiallar va 
boshqalarni ishlab chiqarishning boshlanishi bilan bog'liq ravishda 
kuzatilishi mumkin.
Agar o'rnatilgan tarif undan oldin o'rtacha o'lchangan tarifdan 
past bo'lsa, natijaviy baholami hisobga olganda tashqi savdoning 
o'zgarish yo'nalishi uchinchi mamlakatlar tomon yo'naladi. Bunday 
harakatlar, odatda, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni 
rag'batlantirish va bojxona ittifoqi ishtirokchilarining tashqi iqtisodiy 
faoliyatini jadallashtirish maqsadida olib boriladi.
128

---

Tashqi savdoni davlatlararo tartibga solishning keng tarqalgan 
ko‘rinishi sifatida bojxona ittifoqi haqida gapirganda shuni esdan 
chiqarmaslik lozimki, uning faoliyati uzoq vaqt mobaynida alohida 
olingan mamlakatlaming jami tovarlar va xizmatlar nom enklatu- 
rasiga tarqalmasligi mumkin. Bojxona ittifoqlarining rivojlanish 
jarayoni, birgalikda tartibga solish sohasining asta-sekin kengayib 
borishidan guvohlik beradi. Ya’ni, bosqichma-bosqich olib borila­
digan jarayon oxir-oqibat millatlararo muvofiqlashtiruvchi tashki­
lotlar va institutlarni tashkil etish maqsadida kun tartibiga qo'yadi.
Janubiy Amerika, Afrika va Osiyodagi bir qator xalqaro tash­
kilotlar tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining yagona 
umumiy bozor ko'rinishidagi guruhlarni tashkil etganligi to 'g 'ri­
sidagi o 'zining shoshilinch e ’lonlarini tarqatgan bo'lishsa-da, 
ho/irgi paytgacha integratsiyaning bu ko'rinishi amalda faqat G'arbiy 
Yevropada keng amal qilayotganligini ko'rishimiz mumkin. Umumiy 
bozorlar qatoriga quyidagi xalqaro tashkiiotlarni kiritish mumkin:
— 
Janubiy konus mamlakatlari umumiy bozori
(M ERCO SU R)
— Argentina, Braziliya, Paragvay va Urugvay kabi davlatlarni 
birlashtirgan.
— 
Markaziy Amerika umumiy bozori
— Gvatemala, Gonduras, 
Kosta-Rika, Nikaragua va Salvador kabi davlatlarni birlashtirgan.
— 
Sharqiy va Janubiy Afrika umumiy bozori
(C O M ESA ), 
o 'z tarkibiga Afrikaning 19 rivojlanayotgan davlatini birlashtirgan.
— 
Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi
(ASEAN) 
—Tinch va Hind okeani qirg'oqlarida joylashgan 9 rivojlanayotgan 
mamlakatni birlashtirgan.
Bojxona ittifoqini umumiy bozorga aylantirish jarayoni faqatgina 
savdoni emas, balki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarini ham 
qamrab oluvchi katta miqdordagi qonuniy me’yorlarni uyg'un- 
lashtirish masalalarini ham hal etish bilan bog'liqdir. Shuning uchun 
ham ichki bojxona to'siqlari va boshqa cheklashlarni bartaraf etish 
orqali uchinchi dunyo mamlakatlari bilan savdoda umumiy tam o- 
yillami ishlab chiqish zarurki, buning natijasida milliy chegaralar 
orqali tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining hech qanday 
to'siqlarsiz o'tishiga sharoit yaratiladi. Bundan tashqari, umumiy 
bozorni shakllantirish mobaynida ijtimoiy va hududiy rivojlanish 
uchun zamonaviy fondlami yaratishga zaruriyat tug'iladi.
Umumiy bozomi xalqaro iqtisodiy ittifoqqa aylantirish jarayonida 
bu fondlaming ahamiyati juda katta. Bunda millatlararo m uvo­
fiqlashtiruvchi tashkilotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yevropa
9 
- 353 
129

---

Ittifoqi tajribasidan m a’lumki, bunday tashkiiotlarni tashkil etmas- 
dan turib, milliy qonunchilik m e’yorini soddalashtirish va integ­
ratsion birlashma ishtirokchilarining umumiy qarorlarini bajari­
lishini nazorat qilish mumkin emas.
Umumiy bozorning iqtisodiy ittifoqqa aylantirishning zamonaviy 
bosqichida Yelning ahamiyati kattadir. Chunki faqatgina ana shu 
tashkilot iqtisodiy integratsion jarayonlaming eng yuqori cho‘qqisiga 
intilishini yaqqol namoyish etmoqda.
M a’lumki, Yevropa Ittifoqiga a ’zo mamlakatlaming davlat rah­
barlari XX—XXI asrlar bo‘sag‘asida o ‘z oldilariga qo‘ygan m aq­
sadlarga erishishni rejalashtirgan edi. Hozircha yakuniy natijalar 
haqida gapirishga erta bo‘lsa-da, iqtisodiy ittifoqqa xos bir qator 
xususiyatlar ko‘zga tashlanib turibdi. Bu alom atlar quyidagilar 
hisoblanadi: 
umumiy qonunchilik me ’yorlariniyaratish, soliq bazasini
soddalashtirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohada yagona stan-
dartlarni joriy etish, muvofiqlashtirilgan pul siyosatini o'tkazish,
yagona valutaga о ‘tish
va boshqalar.
1. Xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlaming ko'rinishlarini tavsiflang.
2. Erkin savdo hududining mohiyati va m azmuni nimadan iborat?
3. Bojxona hududi nima?
4. Um um iy bozor tushunchasini tavsiflab bering.
5. Iqtisodiy ittifoqning umumiy bozordan farqi nimada?

---