|
3 . 2 . X a lq a r o m e h n a t t a q s im o t in in g r iv o jla n is h ig a
t a ’s ir q ilu v c h i o m illa r
1-jadval
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish sur’atlarini
koeffitsientlari
K o ‘rtsatkichlar
1 9 7 1 - 1 9 8 0
1 9 8 1 - 1 9 9 0
1 9 9 1 - 2 0 0 0
Ja ho n
1, 08
1.21
1, 08
Sanoat i rivoj l angan davl at l ar
1,11
1,31
1, 15
Ri v o j l a n a y o t g a n davl at l ar
0 , 9 9
K 0 3
0 . 8 0
Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan davlatlarning ishlab
chiqarishi ko'p holatlarda tashqi iste’molchilarga va shuningdek,
ichki talab im portga y o 'n alg an b o 'lad i, deb taxm in qilinsa,
rivojlanayotgan davlatlarda esa ichki bozorning nisbatan tez, lekin
ekstensiv kengayishi
bashorat qilinmoqda.
25
3.3. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishining o'ziga
xos tomonlari. Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab
chiqarish kooperatsiyasi
M a’lumki, XX asrning 80—90-yillarda jahon xo'jaligida misli
ko'rilm agan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy jarayonlar ro 'y bergan
bo'lib, ular xalqaro m ehnat taqsim otiga sezilarli ta ’sir k o 'rsat-
gan edi. Jahon iqtisodiyotida xalqaro m ehnat taqsim oti rivojla
nishining asosiy yo'nalishi xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqa
rish kooperatsiyasining kengayishi bilan cham barchas bog'liqdir.
Xalqaro kooperatsiya
(XK) va
xalqaro ixtisoslashuv
(XI) xalqaro
m ehnat taqsim otining shakllari bo 'lib , uning m ohiyatini n a
moyon etadi.
Turli davlatlardagi korxonalaming m a’lum bir tovarlami ishlab
chiqarishga ixtisoslashuvi zamonaviy ilmiy-texnika inqilobi bilan
chambarchas bog'liqdir. Ishlab chiqarishning texnologik tizimini
murakkablashib borishi bilan bog'liq holda tayyor m ahsulotda
ishlatiladigan asbob-uskunalar ko'paydi. Masalan, yengil avto-
mobilda 20 mingdan ortiq, prokat dastgohlarida 100 mingdan ortiq,
elektrovozlarda esa 250 mingga yaqin detal ishlatiladi.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi,
asosan, ikki yo'nalish
(ishlab chiqarish va hududiy yo'nalish)
bo'yicha rivojlanib boradi. O'z navbatida ishlab chiqarish yo'nalishi:
a) sohalararo; b) davlatlar guruhi; d) alohida korxonalam ing
ixtisoslashuviga bo'linadi. Hududiy ishlab chiqarish yo'nalishi esa
o 'z navbatida: a) alohida davlatlar; b) davlatlar guruhi; d) jahon
bozori uchun hududlarda m a’lum tovarlami ishlab chiqarish kabi
ixtisoslashuviga bo'linadi.
Xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvining asosiy turlariga,
birinchidan, predmetli (mahsulot ishlab chiqarish), ikkinchidan,
detalli (mahsulotni tashkil qiluvchilarni ishlab chiqarish), uchin-
chidan, texnologik yoki bosqichli, ya’ni, alohida texnologik jarayon-
larni amalga oshirish turlarini (masalan, yig'ish, bo'yash va h.k.lar)
kiritish mumkin.
Xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvi
— xalqaro m ehnat
taqsim otining dinam ik shaklidir. XX asrning 50—60-yillarida
avtomobilsozlik, aviasozlik, plastmassa ishlab chiqarish va h.k.lar
ixtisoslashishida oldingi o'rinlardan birida turgan bo'lsa, 70—80-yil-
larga kelib esa xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvida ushbu
sohalar ilg'or o'rinlardan birini egallagan edi.
26
Xalqaro m ehnat taqsimotining boshqa bir shakli —
xalqaro
ishlab chiqarish kooperaisiyasidir.
Uning obyektiv asosi bo‘lib, ishlab
chiqarish kuchlari rivojlanishining o ‘sib borayotgan darajasi hamda
mamlakat ichida yoki tashqarisida ro'y berishidan qat’iy nazar
mustaqil korxonalar o'rtasidagi barqaror ishlab chiqarishdagi alo
qalar jarayoni hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida ITI ishlab chiqarish kooperatsiyasining
muhim elementi bo'lib, uning rivojlanishiga o'z hissasini qo'shib
kelmoqda. Ishlab chiqarish kooperatsiyasi m a’lum bir munosabatlar
tizimi sifatida xizmat ko'rsatayotgan faoliyat sohasi va hamkorlik
usuli bo'lib hisoblanadi.
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi o'zining rivojlangan
shakllarida hamkorlikning turli sohalarini qamrab oigan bo'lib,
ular quyidagilardan iboratdir:
1. Ishlab chiqarishda texnologik hamkorlik. Ushbu hamkorlikka:
a) litsenziyalar berish va mulkchilik huquqlaridan foydalanish
hamkorlik;
b) loyiha va konstruktorlik hujjatlarini, texnologik jarayonlarni,
mahsulotning texnik darajasi va sifatini, qurilish va montaj
ishlarini, kooperatsiyalashgan korxonalami zamonaviy ishlab
chiqishga moslashtirish hamkorlik;
d) ishlab chiqarishni boshqarish, standartlashtirish, unifikat-
siyalash, sertifikatsiyalashni takomillashtirish va shuningdek,
ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash kabi hamkorlik kiradi.
2. Kooperativ mahsulotni sotish bilan bog'liq bo'lgan savdo-
iqtisodiy jarayonlardagi hamkorlik.
3. Sotilgan texnik asbob-uskunalarga, stanoklarga xizmat k o 'r
satish sohasidagi hamkorlik.
Jahon iqtisodiyotida kooperativ aloqalarni o'rnatishda foyda
laniladigan uch asosiy usulga (hamkorlikdagi dasturlarni amalga
oshirish, shartnom a asosida ixtisoslashish, qo'shm a korxonalar
tashkil qilish), alohida e ’tiborni qaratmoq zarur.
Hamkorlikdagi dasturlar amalga oshirish o'z navbatida ikki asosiy
shaklda
(pudrat asosida ishlab chiqarish kooperatsiyasi va ham
korlikdagi ishlab chiqarish)
amalga oshiriladi. Shartnoma asosida
ixtisoslashish ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqarish koope
ratsiyasi ishtirokchilari orasida taqsimlanishini nazarda tutadi. Qo'shma
korxonalami tashkil etish esa bu integratsiyalashgan kooperatsiyadir.
27
Jahon iqtisodiyotida xalqaro mehnat taqsimoti ni modemizatsiya
qilish sohasidagi g‘arb tadqiqotlarini ikki asosiy guruhga (bi-
rinchidan, «bir-biriga bog'liqlik»ning turli variantlardagi qarashlar
konsepsiyasiga ega bo'lgan, ikkinchidan, XMTning mavjud mo-
dellarini qayta ko'rish bo'yicha muayyan rejalar asosida ish olib
boruvchi guruhlarga) bo'lib o'rganish mumkin.
M a’lumki, «bir-biriga bog'liqlik» konsepsiyasi vakillaridan
biri — gollandiyalik iqtisodchi olim K. Nuvenxuzdir. U o'z fikrlarini
tasdiqlashda birinchi navbatda barcha davlatlar uchun umumiy
bo'lgan ekologik omillarga (atrof-m uhitning barqaror emasligi,
yerdagi tabiiy resurslarning cheklanganligi) murojaat qilgan edi.
Uning fikricha rivojlangan davlatlar rivojlanayotgan davlatlarning
xomashyo resurslariga qaram bo'lgan holda rivojlanayotgan bo'lsa,
rivojlanayotgan davlatlar esa o 'z navbatida sanoati rivojlangan
davlatlardan zam onaviy texnik-texnologik va boshqa sanoat
mahsulotlariga qaramlikda rivojlanib kelmoqda.
Demak, ular bir-biriga iqtisodiy jihatdan bog'liqdir. G ollan
diyalik olimning fikricha mana shundan kelib chiqqan holda jahon
xo'jaligida xalqaro m ehnat taqsimotini vujudga keltirib, yanada
rivojlantirmoq kerak. K. Nuvenxuzning o'zaro bog'liqlik kon
sepsiyasi jahon iqtisodiyotida umumiy xarakterga ega bo'lib, ular
boshqa iqtisodiy nazariyalar guruhini, ya’ni mavjud xalqaro m eh
nat taqsimotini «zamonaviylashtirish» nazariyasini vujudga kelishi
uchun asos bo'lgan edi.
Xalqaro mehnat taqsimotini «zamonaviylashtirish» nazariyasiga
muvofiq, rivojlanayotgan davlatlar proteksionizm siyosatidan voz
kechishib iqtisodiyotga xorijiy kapitalni keng jalb qilishlari lozim
(ko'pgina rivojlanayotgan davlatlar xuddi shunday ham qilish-
moqda). Ular jahon iqtisodiyotida «ochiq eshiklar», «ochiq iqti
sodiyot» siyosatini olib borib, ko'plab qo'shm a korxonalar, erkin
tadbirkorlik zonalarni tashkil qilishyapti.
Bunday holatlami biz, ayniqsa, Osiyo—Tinch okean mintaqasi
va Lotin Amerikasidagi «Yangi industrial mamlakatlar»da (Janubiy
Koreya, Malayziya, Singapur, Tayvan, Braziliya, Argentina va
h.k.lar) keng yoyilganini ko'rishimiz mumkin. Shu bilan bir qatorda
ushbu davlatlar proteksionizm siyosatidan to'liq voz kechmasdan
undan zarur bo'lganda foydalanmoqda ham.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
