eksportida yoqilg‘i-energetika mahsulotlari 53 % ni tashkil etadi.
Hozirgi kunda xomashyo mahsulotlari eksportida sanoati rivojlangan
mamlakatlaming roli oshib boshqa rivojlanayotgan davlatlarning
roli esa kamayib bormoqda.
Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan davlatlar ulushining kama
yishi ulaming xomashyo mahsulotlarini yetkazib beruvchi davlatlar
sifatidagi iqtisodiy ahamiyatini kamaytirmaydi. Masalan, Yelning
xomashyo mahsulotlarini importining 50—52 %
rivojlanayotgan
davlatlar hisobiga to ‘g‘ri keladi. Xomashyo mahsulotlarini eksporti
sanoat rivojlanishi jihatdan ancha qoloq hisoblangan rivojlanayotgan
davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal qilishda muhim
rol o'ynaydi. Bu esa iqtisodiyotni xomashyo eksportiga qaram qilib
qo'yadi. Jahon xo'jaligida rivojlanayotgan davlatlarning bir qan-
chasi uchun xomashyo mahsulotlarini eksporti muhim aham iyat
kasb etadi. M asalan, Zambiya va Zoir
eksport tushum larining
90 % va 69 % ni mis eksportiga, Mavritaniya eksport tushumlarining
70 % dan ortig‘i temir rudasi eksportiga, Gvineya eksport tu
shumlarining 70 % ni boqsitga to ‘g‘ri keladi.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro xomashyo bozorlarining rivojlanish
xususiyatlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Resurslardan oqilona
foydalanish sohasida xalqaro aloqalarning asosiy subyektlari xusu
siy kompaniyalar hisoblanadi. Ularning asosiy qismi g‘arb dav-
latlarining TM K tashkil etib, ular
xomashyo resurslarini qazib
olishni ham, undan samarali foydalanishni ham nazorat qilishgan.
Bu holat XX asrning 60—70-yillarida kelib biroz o ‘zgargan edi.
Yani, rivojlanayotgan davlatlar asta-sekin tabiiy resurslarni zlari
nazorat qila boshlagan edilar. Xomashyo jahonning bozorlarida
rivojlanayotgan mamlakatlaming to'liq yoki qisman davlatga tegishli
bo'lgan kompaniyalari ham paydo bo'ldi. Ulaming noyoqilg'i xom
ashyo mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi ulushi unchalik katta
b o ‘lmasa-da, 10 % atrofida neft ishlab chiqarishdagi ulushi juda
kattadir. Jahon xo'jaligida bozorlarning tashkiliy tuzilishi narx-navo-
ning shakllanishiga katta ta ’sir ko’rsatadi. Agar bozorlar bir necha
kompaniya tomonidan nazorat qilinsa va ayniqsa u yoki bu xomashyoni
qazib olish va eksport qilish bo'yicha kvotalar haqida kelishuvlar
tuzilsa narx-navolar sezilarli darajada o'zgarishi mumkin. Bunga xalqaro
neft mahsulotlami bozorini yaqqol misol qilib ko'rsatsa bo'ladi.
M a’lumki, 1973-yilda OPEK davlatlari
tom onidan neft qazib
olish korxonalari davlat ixtiyoriga o'tkazilgach, ular narxni o'zlari
belgilay boshladi. N atijada, neftning narxi 1972—1981 -yillar
42
mobaynida 14,5 marta, yoqilg'i narxi 13,5 marta, xomashyo resurs
0
‘rtacha narxi esa 12,5 marta oshgan edi. Neft narxini saqlab turish
uchun O PE K davlatlari uni qazib chiqarishni kvotalashdi va shu
yo‘l bilan uning narxini hozirgi kungacha yuqori bo‘lishiga erishib
kelishmoqda.
Jahon xo‘jaligida tabiiy xomashyo mahsulotlarining narxlarini
keskin o‘sishi sanoatda takror ishlab chiqarish sharoitlarining keskin
o ‘zgarishiga olib keldi. Jahon iqtisodiyotida 70-yillarda ro'y bergan
yoqilg'i inqirozi foydali qazilma boyliklardan samarali
foydalanish,
tabiiy xomashyo resurslarini qazib olishda ekstensiv usullardan
intensiv usullarga o'tish muammolari paydo b o ‘ldi.
Jahon iqtisodiyotida rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning
iqtisodiy siyosati asosan xomashyo resurslarini tejash, ishlab chi
qarishda yoqilg‘i-energetika resurslariga bo‘lgan talabni kamay-
tirishga qaratilmoqda. Shu maqsadda jahonning ko'pgina davlatlari
ikkilamchi xomashyo resurslaridan foydalanish masalalariga o ‘z
e ’tiborini qaratm oqda.
Ushbu chora-tadbirlar ishlab chiqarishning material va yoqilg'i-
energetika resurslariga bo'lgan talablarini keskin kamayishiga olib
kelmoqda. Jum ladan, 1960— 1990-yillarda
ishlab chiqarishning
energetika resurslariga bo'lgan talab darajasi 25 % ga kamaygan
bo'lib, bu an ’ana hozirgi kunda ham davom etmoqda.
Jahon xo'jaligida, ayniqsa, energiyaning muqobil m anba-
laridan foydalanishga katta e ’tibor berilm oqda. M asalan, jah o n
xo'jaligida ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 25 %
AESlarga to 'g 'ri keladi. Bundan tashqari,
jah o n iqtisodiyotida
sanoati rivojlangan davlatlar xomashyo m ahsulotlari bilan o'zini
o'zi ta ’minlash darajasini oshirishga ham katta e ’tibor qaratish-
moqda. Ushbu chora-tadbirlar natijasida Avstraliya, K anada,
AQSH va JAR ko'plab turdagi tabiiy xomashyo resurslarini ishlab
chiqarish va eksport qilish bo'yicha jahonda ilg'or o'rin lard an
biriga chiqib oigan edi.
Jahon iqtisodiyotida tabiiy xomashyo resurslarining asosiy
iste’molchisi bo'lgan rivojlangan davlatlar ham, asosiy eksporter
bo'lgan rivojlanayotgan davlatlar ham jahon bozorlari ustidan o 'z
nazoratini o'rnatishga intilmoqda. Bunga
rivojlanayotgan davlatlar
xomashyo ishlab chiqaruvchi davlatlar tashkilotini (m asalan,
O PEK tashkiloti) tuzish orqali erishishga harakat qilishyapti.
XX—XXI asrlar bo'sag'asida jahon xo'jaligining tog'-kon sano-
atida g'arb davlatlari TMKlarining roli oshib bormoqda. Noyoqilg'i
43
sektorda «Anglo-Ameriken korporeyshn of Saus Efrika» boshchiligi-
dagi eng yirik o ‘nta kompaniya jahon tog‘-kon sanoatida ishlab chiqa
rishning 30 % ustidan o'z nazoratini o ‘rnatgan edilar. 1990-yillarda
uchtadan oltitagacha bo'lgan TM K neft savdosining 75 %, mis
savdosining 80—85 %, tem ir rudasi savdosining 90—95 %, qalay
savdosining 75—80 %, fosfatlar savdosining 50—60 %, boqsitlar
savdosining 80—85 % ustidan o'z nazoratini o ‘rnatgan edi.
Jahon bozoridagi holat MDH davlatlari metall eksportining
oshishi bilan o ‘zgardi. 1992-yildayoq M DH davlatlarining jah o n
eksportidagi ulushi alum iniy b o 'yicha 8,3
%
ni, mis b o 'y ich a
5 % ni, rux bo'yicha 2,2 % ni tashkil etgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
