O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

7.1. Jahon xo'jaligida transmilliy korporatsiyalarning (TMK)
vujudga kelishi va rivojlanishi
BMT ekspertlarining fikricha, transm illiy korporatsiyalar 
(TMK) «jahon mamlakatlar iqtisodining rivojlanishidagi asosiy 
dvigatellari» hisoblanadi. XX—XXI asrlar bo‘sag‘asida jahon x o '­
jaligida 40 mingdan ortiq TM Klar mavjud bo'lib, ular o 'z davlat - 
laridan tashqarida faoliyat ko'rsatib kelayotgan 250 mingga yaqin 
sho'ba korxonalami ham nazorat qilib turishgan. Oxirgi yigirma yil 
m obaynida T M K ning soni 5 b aro b ar k o 'p ay g an (1970-yilda 
7 mingta bunday firma ro'yxatga olingan). Hozirgi kunda jahon 
xo'jaligida mavjud bo'lgan 100 ta eng yirik xalqaro kompaniyalaming 
40 % mulki (shu jumladan, moliyaviy mulki) boshqa davlatlar 
hududida joylashgan.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy 
qismi AQSH, Yel davlatlari va Yaponiyada joylashgan. Jahon 
xo'jaligida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 40 %, 
xalqaro savdoni esa 50—55 % ustidan yirik TM K lar o'z nazoratini 
o'rnatgan. T M K korxonalarida ishlab chiqarilgan m ahsulotlar- 
ning yillik m iqdori 1 trln doll.dan oshiqroqni tashkil etib, ularda 
73 mlndan ortiq kishi faoliyat ko'rsatadi (ya’ni, jahonda band 
aholining 1/10 qismini tashkil etadi).
X o'sh, jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar nim a, 
ularga qanaqa kom paniyalar kiradi? A n’anaviy ravishda xalqaro 
korporatsiyalar faoliyatini o'rganadigan T M K lar tarkibiga yillik 
kapital aylanm asi 100 mln doll.dan oshuvchi va kam ida 6 dav­
latda filiali bo'lgan firmalarni kiritadi. Keyingi yillarda ushbu 
ko'rsatkich tarkibiga rezident-davlatdan tashqarida sotilgan m ah­
sulotlar m iqdorini ko'rsatkichi ham kiritildi. Bu ko'rsatkich b o '­
yicha jahonda Shveysariyaning «Nestle» firmasi (98 %) ilg'or- 
lardan biri sanaladi.
BMT metodologiyasi bo'yicha xalqaro korporatsiyani uning 
aktivlari strukturasiga qarab ham aniqlash mumkin. Transmilliy 
korporatsiyalar ichida eng ko'p xorijiy aktivga (moliya sektori-