O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

4
-
353
49

---

bo'lgan lider kompaniyaga aylandi. 90-yillarning o ‘rtalarida ushbu 
transmilliy korporatsiyaning korxonalarida 110 mingdan ortiq kishi 
ishlab, uning yillik aylanmasi 1994-yilda 16 mlrd doll.ni tashkil 
etgan edi.
Jahon iqtisodiyotida TMKlar o'z ekspansiyasini kengaytira borib, 
jahon bozorini o'zlashtirishning turli shakllaridan (litsenziya berish, 
franchayzing, boshqaruv shartnom alari, texnik va m arketing 
xizmatlari ko'rsatish, korxonalami «kalit ostida» topshirish, vaqt 
bo'yicha cheklangan qo'shm a korxonalar tuzish haqidagi shart­
nomalar, alohida operatsiyalami amalga oshirish bo'yicha keli­
shuvlar) keng foydalanishadi. Bu shakllar ko'p jihatdan shart­
nomaga asoslanib, hissadorlik kapitalida boshqa firm alarning 
qatnashishiga bog'liq bo'lmaydi.
Jah o n iqtisodiyotida 
litsenzion kelishuvlar
ayniqsa, keng 
tarqalgan bo'lib, 90-yilda TM Kning litsenzion kelishuvlarining 
hajmi 1970-yildagiga nisbatan qariyb o'n barobarga o'sgan edi. 
Litsenzion kelishuv yuridik shartnoma bo'lib, unga ko'ra litsenziar 
litsenziantga bir qancha muddatga to'lov evaziga m a’lum huquqlarni 
beradi. Litsenziya berish transmilliy korporatsiyaning ichki firma 
shartnomalari bo'yicha ham, texnologiya berishning tashqi kanallari 
bo'yicha ham amalga oshiriladi.
Franchayzing
— uzoq muddatga mo'ljallangan litsenzion ke- 
lishuvdir. Bunda franchayzer kliyent — firmaga m a’lum huquqlar 
beradi. Bu huquqlar o'z ichiga m a’lum to'lovlar evaziga savdo 
markasi yoki firma nom idan foydalanish, shuningdek, texnik 
yordam ko'rsatish, ishchi kuchi malakasini oshirish, savdo va 
boshqarish bo'yicha xizmat ko'rsatish sohalarini oladi.
80-yillardan so'ng 
jahon iqtisodiyotida boshqaruv
va 
marketing
xizmatlarini ko'rsatish
kabi transmilliy korporatsiyalar ekspan­
siyasini shakli keng tarqaldi. Boshqaruv xizmatlarini ko'rsatish 
bo'yicha shartnomaga ko'ra, korxonani operativ nazorat qilish 
m a’lum to'lovlar evaziga boshqa korxonaga beriladi. Texnik va 
marketing xizmatlarini ko'rsatish haqidagi shartnom aga ko'ra, 
transmilliy korporatsiyalar ushbu firma faoliyatiga bog'liq bo'lgan 
texnik xizmatlami amalga oshiradi. Bunday shartnomalar, asosan, 
mashina va uskunalarni ta ’mirlash, «nou-xau»dan keng foydalanish 
bo'yicha maslahatlar berish, avariyalarning oldini olish va sifatni 
nazorat qilish bilan bog'liq bo'ladi. Jahon iqtisodiyotida hozirgi 
kunda korxonalami (ishlab chiqarish obyektlarni) «kalit ostida» 
topshirish haqidagi shartnomalar ham keng tarqalmoqda. Bunda
50

---

transmilliy korporatsiya m a’lum obyektni qurish va rejalashtirish 
uchun zarur bo'lgan barcha ish faoliyatni amalga oshirish ja ­
vobgarligini o 'z bo'yniga oladi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar tom onidan 
xalqaro bozorlarni egallashning eng yangi shakllaridan biri xorijda 
maxsus investitsion kompaniyalarni tashkil qilishdir. Bu kom- 
paniyalarning asosiy vazifasi TMKning sho'ba va hamkorlikdagi 
korxonalarining mahsulotlarini mintaqaviy bozorlarga chiqarishni 
rag'batlantirish uchun ulam i investitsiyalashdir. Bunday usuldan 
hozirgi kunda Afrikada alkogolsiz ichimliklami sotish bo'yicha eng 
yirik xalqaro kompaniyalar — «Pepsi-kola» va «Koka-kola» keng 
foydalanishmoqda.