O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi

Klassifikatorlar - umumdavlat, tarmoqli, regional va lokal klassifikatorlarga bo’linadi. Umumdavlat klassifikatori xalq xo’jaligi masshtabidagi barcha rekvizitlar va ko’rsatkichlar belgilashlarining ma’nosini qamrab oladigan klassifikatorlar to’plamidir.
Tarmoq klassifikatori shu tarmoq masshtabida (vazirlik, idora, boshqarma) regional-biron bir katta hudud chegarasida (respublika, viloyat, shahar, tuman), lokal klassifikatori esa korxona va muassasa ramkasida olib boriladi.
Hozirgi paytda bir qancha umumdavlat va tarmoqli klassifikatorlar ishlab chiqarilgan. Misol uchun xalq xo’jalik tarmoqlari, korxona va tashkilotlar, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari, shaharlar klassifikatori va boshqa ko’p klassifikatorlarni aytish mumkin.
Axborotlarni tasniflash uni kodlashtirish uchun sharoit yaratadi. "Kodlashtirish" deganda belgilangan qoidalarga ko’ra ma’lum nomenklaturaning har xil ob’ektlariga shartli belgilarni berish tushuniladi. Axborotlarning tasnifi ularni kodlashtirish uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Kodlashtirish barcha belgilarni ifodalashni bir xilga keltirish, elektron hisoblash mashinalariga ma’lumotlarni kiritish, chiqarish va ishlash uchun axborotlarni qulay shaklga keltirish imkoniyatini beradi. Kodlar ob’ektlar belgilarini aniqlash va ularni nazorat qilishni engillashtiradi, har qanday ma’lumot tashuvchiga ma’lumot yozishni osonlashtiradi.
"Kod" deganda ma’lum qoidalarga ko’ra ob’ektga raqamli yoki raqamli-harfli simvollar yordamida berilgan shartli belgi tushuniladi. Iqtisodiy axborot elementlarini kodlashtirish qoidalarining yig’indisi "kodlashtirish sistemasi" deyiladi. Kodlashtirish
sistemalari, odatda, tasniflash sistemalari bilan birgalikda ishlatiladi. Amalda quyidagi kodlashtirish sistemalaridan: tartibli, takrorlash, seriyali, razryadli va aralash sistemalardan keng foydalaniladi.
Takrorlash sistemasi eng oddiy hisoblanadi. Bu sistemada kodlashtirishda predmet yoki ularning xarakteristikalariga berilgan raqamli belgilar ma’lum tartibda takrorlanadi.
Takrorlash kodiga oylarning raqamli belgilari, ish razryadlari, ishchilar razryadlari, ishlab chiqarish xarajatlari shifrlari, balans hisobi nomerlari, materiallar nomenklatura nomerlari, sortlar, razmerlardan takroriy foydalanish, avtomashinalarning nomerlaridan foydalanib kodlashtirishlar misol bo’la oladi.
Kodlashtirishning tartibli sistemasida har bir ob’ektning shifri ortib borish tartibidagi joylashgan ob’ektlar ruyxatidagi tartib nomeriga mos keladi. Bu sistema bir belgilik yoki ikki belgilik, sodda va o’zgarmas nomenklaturalarni kodlashtirish uchun qo’llaniladi.
Kodlashtirishning tartibli sistemasidan uncha katta bo’lmagan, oddiy va turg’un nomenklaturalar uchun foydalanish tavsiya qilinadi. Bu sistema bo’yicha uchastkalar, tsexlar, brigadalar, o’lchov birliklari, kategoriyalar, xalq xo’jaligi tarmoqlari va boshqalarni kodlashtirish mumkin.
Kodlashtirishning seriyali sistemasi ma’lum gruppalash belgisiga ko’ra gruppalarga ajratilgan ob’ektlarga nomerlar seriyasini berishni ko’zda tutadi. Har bir seriya chegarasida ob’ektlarga tartib bo’yicha nomerlar beriladi. Bunda har bir seriyaga albatta extiyot kodlar kiritiladi, ular keltirilgan nomenklaturaning yangi ob’ektlariga berilishi mumkin. Ehtiyot nomerlar har bir seriyaning boshida yoki oxirida ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. Seriyali kodning asosiy afzalligi uning oddiy tuzilganligi va kam xonaligidadir.
Bu sistema bo’yicha korxona bo’linmalari quyidagicha kodlashtirilishi mumkin. Bunda asosiy ishlab chiqarish tsexlariga 20-39, nosanoat xo’jaliklariga 40- 49, omborlarga 50-59 va shunga nomerlar seriyalari ajratilishi mumkin. Keyin har bir tsexga zavod bo’limiga ajratilgan seriya nomerlaridan beriladi Masalan, quyuv tsexi- 01, temirchilik tsexi-02, mexanika tsexi-04 va boshqalar.
Kodlashtirishning razryadli sistemasi ko’p belgili murakkab nomenklaturalarni kodlashtirish uchun qo’llaniladi. Har bir tasnif belgisiga ma’lum razryadlar soni ajratiladi. Razryadli sistema bo’yicha kodlashtirish sistemasining tuzilishiga misol tariqasida material boyliklarini kodlashtirishni ko’rib chiqamiz. Material boyliklarini hisobga olish uchun barcha materiallar ularning tegishlilik belgisiga ko’ra gruppalarga bo’linadi. Masalan, 1) qora metallar, 2) rangli metallar, 3) qimmatbaho metallar, 4) metizlar va shunga o’xshash. Shuningdek, har bir gruppa o’z navbatida kichik gruppachalarga bo’linadi. Masalan, 1-chi qora metallar quyidagi gruppalarga bo’linishi mumkin. Konstruktsion po’lat - 01, instrumental po’lat - 02, po’lat - 03, po’lat sim - 04 va boshqalar. Har bir gruppacha farqli belgiga ega bo’lgan turli xil narsalarni o’z ichiga oladi. Misol uchun, U-8-12 markali yumaloq uglerodli instrumental po’lat 102812 kodiga ega bo’lishi mumkin, bunda yuqori razryaddagi 1-gruppani keyingi ikki razryad gruppachani - 02, oxirgi uch razryad 812 o’lchami, sortini bildiradi. Misol 2. Balans raqami -10; Qurilish materiali – 7; Qurilish materiali ombori – 3; Ro’yxat raqami: Moyli bo’yoq -01; U holda kodning umumiy ko’rinishi 107301 bo’ladi. Kodlar foydalaniladigan kodlashtirish sistemasidan qat’iy nazar mashinada ishlash samaradorligini oshirishi, uzunligi iloji boricha kichkina bo’lishi, tuzilishi bo’yicha ob’ektga mos bo’lishi, kerakli oshiqchalikka ega bo’lishi kerak. Aralash kodlashtirish sistemalarida yuqorida ko’rib o’tilgan kodlashtirish sistemalarining bir nechtasi bir vaqtda ishlatilishi mumkin. Alifboli iqtisodiy axborotlarning kodlari odatda shartli belgilashlar orqali ko’rsatiladi, bu belgilashlar to’plami "kodlashtirish tillari" deb hisoblanadi. Ana shu usuldan foydalanib, tekstlar o’rniga ularni ifodalaydigan belgilashlar qayd qilinadi. Ushbu belgilar shifrlar bilan belgilanib ular "kod" deb ataladi. Kodlashtirish berilishi aniq bo’lgan kodlashtirish sistemalari bo’yicha amalga oshiriladi. Kodlashtirish sistemasi deb - tasnif va klassifikator guruhlarining ob’ektlarini belgilashning qonun- qoidalari yig’indisiga aytiladi. Iqtisodiy axborotlarning yozilishini qisqartirish uchun, saqlash, uzatish, qayta ishlash uchun, ma’lumotlarni izlash va boshqa operatsiyalarni bajarish uchun ko’plab kodlashtirish sistemalari ishlab chiqilgan. Iqtisodiy informatsiya ishlab chiqarish jarayoni bir necha xil usulda – insonning o’zi tomonidan xech qanday qo’shimcha qurilmalar jalb etmagan holatda, kichik mexanizatsiya elementlarini jalb etgan holda yoki turli xil elektron xisoblash mashinalari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Agarda informatsiya massivlarini xisoblash texnikasi vositalarini jalb etgan xolda qayta ishlashni istasak yoki busiz ma’lumotlarni qayta ishlash mumkin bo’lmasa, u xolda bu jarayon qanday amalga oshirilishi haqida yaxshilab va chuqur fikrlab olishimiz kerak bo’ladi. Endi sizga navbat, faraz qiling sizning oldingizga firma ishini kompter yordamida iloji boricha to’laroq avtomatlashtirish masalasi qo’yilgan. Bu masalani xal qilishni qanday asosiy bosqichlarga bo’lib chiqish mumkin? Nima qilsangiz ushbu ish tez, aniq, hammaga tushunarli va sodda ravishda amalga oshirilishi mumkin? Boshqarish inson faoliyati aniq maqsadli yo’nalishini tashkillashtirish sifatida ming yillardan beri mavjud. Biroq, hozirgi paytda boshqarish funktsiyalari juda muhim mas’uliyat kasb etadi - muvaffaqiyatli qaror (echim) ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, o’ylanmasdan, shoshma-shosharlik bilan qabul qilingan qaror esa katta zarar etkazishi mumkin. Shuning uchun optimal qarorlarning tanlanishi juda ko’p sonli variantlarning qarab chiqilishini va murakkab hisob-kitob ishlarining olib borilishini talab qiladi. Bunda ma’lumotlarga mashinada ishlov berish muhim ahamiyat kasb etadi. Mashinada informatsiya ishlab chiqarish o’zi avvalambor axborotlarni qayta ishlash jarayoni bo’lib, u axborotlarni yig’ish, uzatish, qayta ishlash, tahlil qilish funktsiyalarini bajarishni va mos qarorlar qabul qilishni xamda bajarishni taqozo qiladi. Xalq xo’jaligining rivojlanishi natijasida boshqarishda qayta ishlanishi lozim bo’lgan axborotlar hajmi ham orta boradi. Axborotlar hajmining o’sib borishi ishlab chiqarishning, boshqariladigan sistemalarning murakkablashishi, boshqarishning yangi iqtisodiy usullarini joriy qilinishi va boshqa ko’pgina omillarga bog’liq. Ikkinchi tomondan, axborotlar hajmining o’sishi boshqarish jarayonining murakkablashiga olib keldi va bu axborotlarni avtomatlashgan ravishda qayta ishlash zaruratini keltirib chiqardi.Ma’lumotlarga mashinada ishlov berish jarayonining soddalashgan variantini sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:

Ma’lumot to’plash
Ma’lumotni qayta ishlash
Qaror qabul qilish
Qarorni ijro etish
Ijroni nazorat qilish

Bu jarayonni bank ma’lumotlariga kompyuter yordamida ishlov berish misolida ko’rib chiqaylik. Bunda biz kompyuter bilan to’liq ta’minlangan bank bo’limini nazarda tutamiz.
Boshlang’ich ma’lumotlarni yig’ish ishlari mijoz bilan muloqotda bo’ladigan bank xodimlarining xar biri yordamida amalga oshiriladi. Bu ma’lumotlarga mijoz keltirgan to’lov topshiriqnomasi, to’lov talabnomasi yoki kredit inspektori qabul qilgan balans, turli smeta hisoblari va xokazolar misol bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlarga ishlov berish bank muassasasida qo’llanilgan amaliy programmalar, masalan, operatsion kun, kreditga layokatlilikni aniqlash kabi programmalar yordamida amalga oshiriladi. Operatsion kun programmasi natijani bank kuni oxirida chiqarib bersa, kreditga layoqatlilikni aniqlash programmasi esa ma’lumotlar kiritilgan zaxoti natijani chiqarib beradi.
Natijani olgan bank xodimi uni tahlil qilib, shunga mos qarorni qabul qiladi va uni ijro etishga kirishadi.
Buxgalteriya hisobi bo’yicha ma’sul bo’lgan bosh hisobchi kunlik balansga ko’ra, bank boshqaruvchisi esa bankning umumiy natijalariga ko’ra qaror qabul qiladi va uni ijroga beradi.
Teskari aloqa tushunchasi
Atrof muxitdagi barcha mashina va mexanizmlar, tashkilotlar, korxonalar, firmalar qandaydir usullar yordamida maqsadga muvofiq ravishda boshqariladi. Bunda ular boshqaruv ob’ekti sifatida ko’rilsa, ularni boshqarish uchun qandaydir boshqaruvchi organ yoki sub’ekt yordam beradi. Endi biroz fikrlab ko’ring, boshqaruv deganda nimani tushunasiz? Boshqaruvning qanday asosiy usullari mavjud bo’lishi mumkin? Boshqaruvning o’zi qanday qilib amalga oshiriladi va bunda qanday asosiy qismlar bo’lishi mumkin? Oldingi bo’limda teskari aloqa degan tushunchani o’rganib chiqqan edik. Endi uning nimaligi va qanday qilib u orqali boshqaruv amalga oshirilishi mumkinligi xaqida fikr yuritib ko’rsak bo’ladi. Teskari aloqaning qanday turlari mavjud bo’lishi mumkin va ularning xar biri yordamida boshqaruv qanday amalga oshiriladi?
Yuqoridagi chizmada ko’rsatilgan amallar ketma-ket bajarila borib, oxirida yana shu jarayon boshidan boshlanadi. Sxemada ko’rsatilgan ma’lumot yig’ishdan boshlab, ijroni nazorat qilishgacha ketma-ket amallarning o’zaro bog’liqligi "to’g’ri aloqa" deb yuritilsa, jarayon oxiridan yana boshiga qaytishi "teskari aloqa" deyiladi. Shuning oqibatida bu jarayon to’xtovsiz davom etaveradi.
Teskari aloqaning boshqaruvdagi ahamiyati juda katta. Uning yordamida boshqaruvning uzluksizligi ta’minlanadi va qabul qilingan qarorlarning oqibatlari tekshirib ko’riladi.
Ushbu holda sistemaga ikki qo’shimcha tarkibiy qismlar qo’shish lozim bo’ladi - nazorat va teskari aloqa. Teskari aloqa sistemaning qanday tartibda o’zgarishini aniqlab beruvchi signaldir. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, teskari aloqa korxona a’zolariga sistemani baholash, o’zgartirish yoki boshqarish uchun beriladigan chiqish signalidir. Nazorat esa teskari aloqa asosida sistemaning yangi holatga o’tishini ta’minlab beruvchi xatti-harakatdir. Teskari aloqani quyidagicha sxematik ko’rinishda ifodalash mumkin: