O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

jadval

Sof foyda va uning o’zgarishiga tasir etuvchi omillar tahlili(ming so’mda)⁵⁵

Ko’rsatkichlar	O’tgan yili	Hisobot yili	Farqi (+;-)
1	2	3	4
1. Mahsulot sotishdan olin gan yalpi foyda (030)	243162	445915	202753
2. Davir xar ajatlari (040)	49485	178261	128776
3. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari va yo’qotishlar (090)	-	400	400
4. Moli yaviy faoliyatdan foyda va zarar (220)	184051	268054	84003
5. Fav quloddagi foyda va zarar (230)	-	-	-
6. Fo yda solig’i hamda boshqa majburiy ajratmalar (260)	-	-	-
Joriy yilning sof foydasi(270)	0	935	935

Yuqoridagi 3.4-jadval malumotlarga asoslanib sof foyda va uning o’zgarishiga tasir etuvchi omillar tahlilini ko’rib chiqqanimizda mahsulot sotishdan olingan yalpi fpyda hisobot yilida o’tgan yilga nisbatan 202753 ming so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin bundan tashqari asosiy faoliyatning boshqa daromadlari hisobot yilida 400 ming so’mni tashkil etgan o’tgan yili esa boshqa daromadlar umuman bo’lmagan, moliyaviy faoliyatning foydasi 84003 ming so’mni tashkil etgan, favqulodda foyda va foydadan solig’ hamda boshqa majburiy ajratmalar kuzatilmagan ya’ni bo’lmagan, daromadlar oshganligiga qaramasdan joriy yilning sof foydasi 935 ming so’mni tashkil etgan bunga sabab davr xarajatlarining 128776 so’mga oshishi hamda o’tgan yildagi sof foyda

⁵⁵ “GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJ №2 shakil “Mmoliyaviy natijalar tog’risida hisobot” malumotlariga tayangan holda tahlil qilingan.
xarajatlari 0 ga teg bo’lib xarajatlari esa 9744 ming so’mni tashkil etganligi sabab bo’lgan bu salbiy holat bo’lishiga qaramasdan jamiyat hisobot yilida 935 ming so’m foyda bilan chiqqanligi ijobiy holat.
Xulosa
Iqtisodiyotni moderinzatsiyalash sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarning asosiy mezoni mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan daromad bilan belgilanadi. Xo’jalik yuritishning xozirgi tizimi sharoitida foyda ko’rsatkichi xo’jalik yurituvchi subektning asosiy va aylanma mablag’laridan samarali foydalanishni talab hamda ehtiyojga qarab ishlab chiqarishni muvofiqlashtirishi, ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot foydalanuvchi talabiga javob bera oladigan bo’lishi, jaxon andozalari talabi doirasida ishlab chiqilishi, jahon bozorida o’z o’rniga ega bo’lishi, ishlab chiqarish xaridor uchun xizmat qilishi lozim. Demak, asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar – xo’jalik yurituvchi subektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o’z sarmoyalariga badali bilan bog’liq bo’lgan ko’payishlarni istisno etganda, o’z sarmoyasi ko’payishiga olib keladigan tushumlardir.
Xo’jalik hisobini muhim tamoyili xo’jalik yurituvchi subektning to’la mustaqillikka erishuvi va xarajatlarini o’z mablag’lari hisobidan to’liq qoplashidir. Demak bu , xo’jalik yurituvchi subektlar mahsulot sotishdan olgan mablag’idan o’zining hamma xarajatlarini qoplaydi va undan tashqari daromadga ham ega bo’ladi. Yuqoridagi omillarni bartaraf etilishi natijasida xo’jalik yurituvchi subektda sof foyda miqdorini ya’ni daromadning ko’payishiga olib keladi. Oziq ovqat sanoati mustaqillik yillarida mamlakatimiz iqtisodiyotini yitakchi tarmoqlaridan biriga aylandi. Iqtisodiyotimizning real sektorini moderinzatsiya qilish, texnik texnologik qayta jixozlash hamda ishlab chiqarishni dversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar natijasida “GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJning daromad manbalarining yildan – yilga salmog’ining oshishiga olib kelmoqda. Respublikamizda faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi subektlar operatsion faoliyat daromadlari buxgalteriya hisobini amalga oshirishda xalqaro buxgalteriya hisobini standartlaridan samarali foydalangan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlar tizimiga o’tilishi yangi tizimning amaliyotga tadbiq qilinishi operatsion faoliyatdan olinadigan daromadlarni hisobga olishda yangicha yondashuvni keltirib chiqaradi, bu esa o’z navbatida mazkur yunalishni yanada chuqur tadqiq etishni talab qiladi. Yuqoridagi tahlil natijasida №2 BHMSga asosan hisob tizimini yuritilishini va №18 BHXS tahlili ko’rib chiqildi. Mazkur standartlarning farqli jihatlari shundaki, xalqaro hisob standartlarida schyotlar tizimida raqamlar ishlatilmagan holda faqatgina standart nomlaridan foydalaniladi. Xalqaro standartlarda xo’jalik yurituvchi subektlarda operatsion faoliyat daromadlari hisobi mahsulot qachonki buyurtmachiga borib yitgandagina daromad sifatida tan olinadi. Shuni takidlab o’tish joizki, bugungi kunda respublikamizda MHXS ning xo’jalik yurituvchi subektlarda joriy qilingan operatsion faoliyat daromadlarining oshishiga, xorijiy investorlarni jalb qilish yunalishlarini takomillashishiga , qulay ishbilarmonlik muhitining yuzaga kelishiga olib keladi.
Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, mazkur tadqiqot ishi o’zining dolzarbligi bilan ahamiyatga egadir. Shu nuqtai nazardan nazariy manbalarni o’rganish, xo’jalik yuritish subektlari operatsion faoliyati daromadlari hisobini tadqiq qilish amaliy malumotlarni o’rganish asosida quydagi xulosalarni chiqarish, taklif va tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi:

1. 
   Tadqiqot ishi davomida iqtisodiy adabiyotlarni monografik o’rganish asosida xo’jalik yurituvchi subektlar operatsion faoliyati daromadlari mohiyati o’rganildi., Demak, daromad bu- iqtisodiyot subektining ya’ni, xo’jalik yurituvchi subekt faoliyati natijasida uning ixtiyoriga kelgan hamda mulkiga aylangan pul va moddiy shakildagi tushumlardir. Xo’jalik yurituvchi subektlardan olingan operatsion faoliyatdan olingan daromadlarga esa quydagicha ta’rif berilishi maqsadga muvofiq deb topdik: - “ya’ni, xo’jalik yurituvchi subektlarning asosiy faoliyati orqali kelib tushadigan va o’z sarmoyasi ko’payishiga olib keladigan tushumlardir”. Tadqiqot natijasida xo’jalik yurituvchi subektlarda operatsion faoliyat daromadlari bo’yicha schyotli bog’lanishlar takomillashtirildi, o’rganib chiqildi.
   
2. 
   Xo’jalik yurituvchi subektlarda operatsion faoliyat daromadlari samaradorligini oshirish xalqaro standartlar tizimi asosini tashkil qilish asoslari ko’rib chiqildi. Buxgalteriya hisobi milliy standartlarining jaxon amaliyotida qabul qilingan uslubiy tamoyillari uyg’unligini taminlash, bu bevosita xorijiy investorlarni jalb qilishda muhim zamin bo’lib xo’jalik yurituvchi subektlar salohiyatin yanada oshirishga olib keladi.
   
3. 
   Xalqaro standartlar doirasida xo’jalik yurituvchi subektlarda hisob siyosatini shakillantirish sarmoyadorlar va har qanday foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lgan va samarali boshqaruvni taminlovchi moliyaviy hisobotlarni tuzish uslubiyatini joriy etish, moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida hisobotlar tuzushni yanada takomillashtirish natijasida, xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda malumotlarning ancha batafsil bo’lishini taminlaydi.
   
4. 
   Shuningdek, xo’jalik yurituvchi subektlarda operatsion faoliyatdan daromadlarning qo’shimcha daromadlari tarkibiga kiruvchi asosiy vositalarning eskirishini hisoblashda “GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJ xo’jalik yurituvchi subekti negizida tahlil qiladigan bo’lsak to’g’ri chiziqli eskirish hisoblash tizimi eng samarali va qulay usullardan hisoblanadi.
   
5. 
   Mahsulotni sotishdan olingan haqiqiy natijalarni aniqlab toppish. Bunda mahsulotning haqiqiy tannarxi ani qlanib, u sotish narxidagi qiymat bilan aniqlanadi va olingan ko’rsatkich ishlab chiqarishning moliyaviy natijasini bildiradi. Bu o’z navbatida xo’jalik yurituvchi subektning rentabillik darajasini aniqlashda yordam beradi.
   

Yuqorida takliflar va tavsiyalarning xo’jalik yurituvchi subektlarda tadbiq etilishi operatsion faoliyatdan daromadlar hisobini takomillashtirish imkonini berishga xizmat qiladi.