O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

Kamer asarlar
. 
Kvartetlar
. 
Ko‘rinib turibdiki, ko‘rsatilgan o‘xshashlik tasodif 
emas edi. U kompozitorning umuman kechki ijodidagi va xususan kamer ijodidagi 
obrazli-uslubiy jarayonlarning yaxlitligi asosida yuzaga kelgan edi. Shu asnoda 
kvartetdan kvartetga qarab solo ijro etuvchi instrumentlar va ularning monologlari 
kuchayib borgan.
O‘ninchi kvartetda boshqa kvartetlarga qaraganda an’naviy mumtoz 
dramaturgiya kuchliroq bo‘lganligiga qaramasdan unda bu xususiyat aniq ko‘ringan 
edi (1964). Balki kvartet M. Vaynbergga bag‘ishlanganligi uchun ham u nimasi 
bilandir mazkur kompozitorning uslubini eslatadi. 

---

72 
Keyingi kvartetlar monologik harakatlarni kengaytirib borgan. O‘n birinchida 
(1966) skripka ijro etgan, O‘n uchinchida (1970) – alt, O‘n to‘rtinchida (1973) – 
violanchel asosiy rol o‘ynagan. 
Uslub va konsepsiya nuqtai-nazaridan keskin o‘zgarish tadqiqodchilarning 
fikriga qaraganda, O‘n ikkinchi kvartetda (1968) kuzatiladi. Unda o‘n ikki tonlik o‘z 
ifodasini topgan (44). Qatorlar texnikasi elementlari dramaturgik konfliktni 
boshqacha tasavvur qilishga yordam beradi.
Konfliktlilik iijtimoiy tus olgan D. Shostakovichning asrlaridan, masalan, 
Oltinchi kvartetdan farqli ularoq bu yerda konflikt she’r haqidagi mulohozalardan 
iborat bo‘lib qolgan. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, D. Shostakovichni epik 
qo‘shiqchilar bilan qiyoslasa bo‘ladi – chuqur hamdardlik bayonning xolisona 
tasavvur qilinishiga va toniga ta’sir qilmagan.
Tasodif emaski, kvartetning ma’lum bir mavzusi M. Musorgskiy operasidagi 
Pimen mavzusini eslatadi (pimenga xosliklar To‘qqizinchi kvartetda ham uchraydi) 
va D. Shostakovichning kechki ijodidagi epik motivlarni aks etadi. Diatonik va o‘n 
ikki tonlik mavzularni taqqoslash dramatik harakatlar manbasi bo‘lib hisoblanadi. 
Ammo u mustahkam epik obrazga putur yetkazmaydi. D. Shostakovich uchun balki 
eski va yangi ifodaviy vositalar muammosi, ularning bir-biriga qarshi qo‘llanilishi, 
kurashi va muvozanati ana shu tarzda yechilgandir.
 
O‘n beshinchi kvartet va vokal tsikli – Mikelanjelo Buonarrottining she’rlariga 
yozilgan syuita – kompozitorning yangi lirik va falsafiy dil bayonlari bo‘ldi.
D. Shostakovich ijodida hayot va o‘lim, sevgi va o‘lim muammosi bunday tinch 
va osoyishta elegik tusga kirmagan edi. Kompozitor ijodida “hayot va o‘lim” 
so‘zlaridagi mavjud muqarrar ziddiyat bilan oqilona kelishuv yuzaga keldi. Shu bilan 
birga, “boqiylik” tushunchasi ham mavjud edi. Mikelanjelo she’rlari vokal ijroda 
fikrni aniqlashtiradi. Bu she’rlar O‘n Beshinchi kvartetda ijro etiladi: “Men go‘yoki 
o‘lganman, ammo tiriklar tinchlanishi uchun men minglab dillarda yashayman”.
Donishmandlik go‘zallik kabi mag‘rur va sokindir. Shunga o‘xshash bo‘lgan 
vokal tsiklining musiqiy tili ham tashqi ko‘rinishdan oddiydek ko‘rinadi. Rechetativ-

---

73 
deklamatsion qurilma D. Shostakovichga har bir so‘zga e’tibor berishga imkon 
yaratadi, sekin templarning mo‘lligi chuqur fikrlashga sharoit yaratadi. 
O‘n beshinchi kvartetning barcha oltita qismi adajio tempida yozilgan, bu esa 
vokal tsiklidagidek fikrlar yo‘nalishiga diqqatni qaratishga, janr asotsiyatsiyalarini 
(elegiya, serenada, noktyurn, motam marshi) ochib berishga imkon yaratadi. 
Ular bilan birga, har bir musiqiy daqiqani qamrab olib bo‘lmaslik tushunchasini 
anglash, yuzaga keladi, shunday ekan daqiqa – bu bir katta dunyodir. 
D. Shostakovich kvartetlarining evolyutsiyasini L. Betxovenning 
kamer 
janri 
evolyutsiyasi bilan taqqoslash mumkin
.
P. Bekkerning Betxoven to‘g‘risida aytgan quyidagi gaplarini D. Shostakovich 
kvartetlariga nisbatan ishlatsa bo‘ladi: “Obrazlarning jo‘shgan harakatlari ichki 
jipslanishga, chuqur fikr-o‘ylarga o‘z o‘rnini beradi. Ana shunday cho‘ziq 
monologlarda Betxovenning fikri ob’ektiv muammoga qaratilan: Inson va uni 
qurshab turgan ulkan koinot ko‘rinishdagi dunyo. Betxovenning kechki 
kvartetlaridagi kurash g‘oyasi falsafiy, ma’naviy maydonga ko‘chirilgan...” (151, 
362) . 
D. Shostakovich o‘zining Betxoven bilan ma’naviy yaqinligini F. Drujininga 
bag‘ishlagan so‘nggi asarida – Alt va fortepiano uchun yozilgan sonatada (1975) 
qayd qilgan. U uchta qismdan iborat bo‘lib, kompozitorning o‘zi uni “Buyuk 
kompozitor Betxovenning xotirasiga bag‘ishlangan adajio” (127) deb no mlag an
edi . Alt sonatasining har bir intonatsiyasi salmoqli va bir qator assotsiyatsiyalarni 
yuzaga keltiradi. Adajio sonatasining yakuniy qismida D. Shostakovich “Oy 
sonatasi”dagi abadiy barhayot bo‘lgan iqtibosni – san’at, donishmandlik va insoniy 
mexribonlik sifatida reministsentsiya sifatida kiritadi. 
“Literaturnaya gazeta”da D. Shostakovich haqida chop etilgan maqolada
M. Vaynberning so‘zlari keltirilgan. “Fikrimcha, final barcha mayda ishlarni va 
tashvishlarni chetda qoldirgan buyuk sovet san’atkoriining bosh qoidasidir.
D. Shostakovichning barcha so‘nggi asarlarida hayot bilan vidolashuv motivi mavjud, 
bu yerda dard va qayg‘u osonlikcha o‘qiladi. Bari bir mazkur sonatada mehribonlik, 

---

74 
muhabbat, hayotga bo‘lgan ishonch barcha boshqa narsalarni chetga surib qo‘ygan” 
(147, 8)

D. Shostkovich ijodining kechki davri 60- va 70- yillar uchun tipik bo‘lgan 
yangi chizg‘inlarni mujasamlashtirdi. Mazkur ijod yangi an’anaviylikda, yangi 
holatda oldingi davrni, uning ko‘p ma’noligini, oddiy shakllarni, ko‘chim va 
zamonaga bo‘lgan yangi munosabatni izlash yo‘lida keyingi avlod kompozitorlari 
uchun bitmas tuganmas manba bo‘ldi.
“Uning shogirdlari orasida ham, avval aytganimizlar qatori Qora-Qorayev, 
Georgiy Sviridov, German Galinin, Javdat Hojiyev singari ayni simfonik musiqaning 
yirik namoendalari qardosh respublikalar musiqa madaniyatining taniqli arboblari 
mavjuddir. O‘zbekiston xalq artisti, kompozitor Manas Leviyev ham D. D. 
Shostakovichda tahsil ko‘rgan ijodkorlardan biri. Shuningdek, Aleksey Kozlovskiy, 
Mutavakkil Burhonov, Ikrom Akbarov, D. D. Shostakovichning ijodiy xatlaridan 
bahramand bo‘lishgan. O‘zbekistonda simfonik musiqa sohasida barakali ijod qilgan 
Georgiy Mushel, Boris Giyenko, Rashid Hamroyev, To‘lqin Qurbonov, Sayfi Jalil, 
keyinchalik Mirsodiq Tojiyev, Mirhalil Mahmudov, Nurilla Zokirov, Dilorom 
Saydaminova, Rustam Abdullayev, Nuriddin G‘iyosovlarning partituralarida D. D. 
Shostakovich an’analari yaqqol sezilib turadi”, - deb yozgan edi musiqashunos 
T. G‘ofurbekov (280.150).
Daho kompozitor nafaqat shogirdlariga, balki bir necha avlod kompozitorlariga 
ta’sir etib, ularning dastlabki ijod yo‘llarini belgilab bergan. 
O‘zbekiston kompozitorlari bilan D. D. Shostakovichning aloqalari haqida 
tadqiqot 
olib 
borgan 
T.G‘ofurbekovning 
kuzatuvlariga 
ko‘ra,
D. Shostakovichning ijodiy ta’siri asosan, o‘zbek simfonik musiqasida, shuningdek 
kamer-cholg‘u (kvartet, sonata janrlari, polifonik turkumlar) va musiqali sahna 
(opera) asarlarida yaqqol seziladi. Qizig‘i shundaki, mazkur sohalardagi ilk
D. D. Shostakovichsimon sahifalar odatda u yoki bu janrdagi puxta, aksar 
xususiyatlariga ko‘ra mustaqil asarlarda namoyon bo‘ladi. Modomiki shunday ekan, 
biz D. D. Shostakovich an’analari – ijodiy yetuklikning