O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi davlat universiteti qo'lyozma huquqida udk 577. 17 (021) xasanov shuxrat mirza o'G'LI

§3.1. Alkaloidlarning kimyoviy tuzilishi va ular asosidagi sintezlar
Trichoderma harzianum 22 shtammning etiologik rolini aniqlangandan so'ng 1938 yilda keng
tarqalgan ot kasalliklarida [189; c. 125, 190; c. 7-26], «N-3» (noma'lum ot kasalligi)
staxibotriotoksikoz deb nomlandi. Otlarga Trichoderma harzianum 22 shtammini ta'sir etgan
ozuqada hosil bo'lgan va keyinchalik staxibotriotoksinlar deb ataladigan moddalar tomonidan
katta zarar yetkazish birinchi marta 1931 yilda Ukrainada qayd etilgan. 1937 - 1940 yillarda
ushbu kasallik geografik kengaydi. Bundan tashqari Trichoderma harzianum 22 shtammi Moldoviya,
Boshqirdiston, Sharqiy Sibir, Ruminiya, Pol`sha, Slovakiya va Vengriyani qamrab olgandi [6; 132
-b], [8; 65-b].
Xuddi shu yillarda, Trichoderma lar ta'sirida zaharlangan ovqatlarni iste'mol qilish
natijasida staxibotriotoksikoz bilan kasallangan odamlar topildi. Keyinroq tarkibida
uglevod bo'lgan oziq-ovqat bilan oziqlangan odamlarning kasalliklari ham kuzatildi [191; -
s. 107, 192; -s.34-47].
Qoramol, qo'ylar, cho'chqalar, quyonlar, itlar va tovuqlar amaliyotda staxibotriotoksikoz bilan
kasallanadilar. Barcha holatlarda hayvonlarda o'tkazilgan tajribalar halokatli bo'lganligi
aniqlangan. Biroq otlarda bu kasallik ko'proq ta'sir etganligi adabiyotlarda bayon etilgan
[193; -s. 91-93].
Kiev, Moskva va Vilnyusdagi bir qancha kimyoviy laboratoriyalar Trichoderma harzianum 55
shtammi tomonidan sintez qilingan staxibotriotoksinlarning kimyoviy tabiatini aniqlash
muammosi ustida ilmiy ishlar olib bordilar. Shunisi e'tiborga sazovorki, ushbu muammoni hal
qilishda akademik D.N.Zelinskiy nomidagi laboratoriya ham ishtirok etgan. Nashrlarga ko'ra,
kimyoviy nuqtai nazaridan muhim natijalar quyidagi mualliflar [194; -s. 73-99, 195; - s. 3
-8] ishlarida bayon etildi.
Vilnyus universitetida bajarilgan [195; -c.3-8] ishda staxibotri-toksin S24N44O4 elementar
tarkibiga ega ekanligi ta'kidlandi.
Shubhasiz, maqolalar [194; -s. 73-99, 195; - s. 3-8] Trichoderma harzianum 55 toksik
metabolitlarining kimyoviy tabiatini tushuntirishga qaratilgan birinchi urinish bo'lib,
staxibiotoksinlar kimyosiga katta hissa qo'shdi. Ammo ko'rib turganimizdek, ushbu ishlarda
kimyoviy tuzilish masalasi hal qilinmaydi. Bu savol yaqin vaqtgacha ochiq bo'lib qoldi va
bizning e'tiborimizni jalb qildi. Olib borilgan ilmiy tadqiqot ishida Trichoderma harzianum
55 zamburug' shtammidan 4ta yangi fenilspirodriman seskviterpenoid tuzilishli birikmalar
ajratib olindi va ularning tuzilishlari zamonaviy fizik tadqiqot usullari hamda kimyoviy
sintez usullari yordamida aniqlandi [119; -s.599-607, 120; -s. 666-669, 123; -s. 679-683,
124; -s. 103-107].
Trichoderma harzianum 22 zamburug'idan turli xil sharoitda o'stirish orqali 10ta yangi
fenilspirodriman seskviterpenoid tuzilishli alkaloid va 4ta terpenoidli birikmalar ajratib
olindi (3.1. -jadval).
3.1.-jadval
Trichoderma harzianum zamburug' shtammlaridan olingan alkaloidlar va terpenoidlar
№ Identifitsiya qilingan alkaloidlar va terpenoidlar Tarkibi T.syuq.0S Rf
Alkaloidlar
1. Indolsirka kislota C10H9NO2 168-170° 0,60
2. Garzian kislota C19H27NO6 85-86° 0,62
3, 5-[(2-metoksi-fenoksi)metil]-1,3-oksazolidin-2-on C11H13NO4 201–202°
0,48
Terpenoidlar
3. Gibberillin A3 C19H22O6 233 -235° 0,47
5. 2,3-Digidro-1,4-benzpiranol-4 C9H10O2 184-186° 0,69
6. Ergosterin C28H44O 169-170° 0,71
Sistemalar: 1.Geksan-dietil efir (1:1);. 2.xloroform - metanol (100:1); 3. xloroform -
metanol (70:1); 4. xloroform - metanol (50:1); 5. xloroform - metanol (20:1); 6.xloroform
- metanol (10:1); 7. xloroform - metanol (9:1); 8.xloroform-metanol (1:1); 9.benzol-
xloroform-etilatsetat (5:1:1).

Bu shtamm O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Mikrobiologiya institutida zaharli

zamburug' shtammlari kollektsiyasidan olingan bo'lib, zamburug'ni Mandel`s va Chapek ozuqa
muhitida o'stirib ikkilamchi metabolitlari o'rganildi.

5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on tuzilishi. Trichoderma harzianum

22zaharli zamburug' shtammini Chapek ozuqa muhitida o'stirib, uning tarkibi o'rganildi.
O'stirilgan bu zamburug' metabolitlari ikki usulda ajratib olindi. Birinchi usulda zamburug'
biomassasini suvli fazadan fil`trlash orqali ajratildi va quritilib maydalandi. Quritilgan
zamburug' biomassasi etanol bilan ekstraktsiya qilindi va suvli qismi esa efir bilan
ekstraktsiya qilindi. Ajratib olingan ekstraktsion summalar birlashtirilgan. Ikkinchi usulda
esa suvli fazadan ajralgan biomassa quritilmasdan qaytarma sovutkich yordamida 360S
qizdirilib efir bilan ekstraktsiya qilindi. Sifat jihatdan ikkinchi usulni efir bilan
ekstraktsiya qilinganda etanolga qaraganda alkaloidlar ko'p miqdorda va toza holda ajralib
chiqadi. Ekstrakt silikagelga adsorbtsiyalab ustunli xromatografiya usuli bilan ajratiladi.
Ustunli xromatografik kolonka birinchidan geksan bilan, keyin geksan-efir aralashmasi bilan
elyuentlandi. Ajratib olingan moddani geksan - efir (1:1) elyuent bilan yupqa qatlamli
xromatografiya qilib, fosfor vol`fram kislotasi bilan ishlov berilganda qizil rang hosil
bo'lishi, ergosterin (XII) ga xarakterli ekanligini ko'rsatadi.
Ustunli xromatografiyada xloroform-metanol 49:1 elyuent bilan yuvilganda 5-[(2-
metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on (VI) alkaloidi ajratib olindi. Ajratib olingan
VI alkaloidining IQ spektrida faol vodorodga xos 3437 sm-1 sohada namoyon bo'lishi NH guruhi
borligini ko'rsatadi, 1631 sm-1 sohada signalning hosil bo'lishi molekulada karbonil amid
guruhi borligini, 1600, 840 sm- 1 sohalarda signallarning namoyon bo'lishi ikki tomonlama
bog'langan aromatik halqaning mavjudligidan dalolat beradi.
VI moddaning mass-spektrida m/z 223 (M+, 40%) molekulyar ionning yuqori cho'qqisi va m/z 124
(100%) bo'lgan ionning yuqori cho'qqisi hosil bo'lishi molekuladagi C6-C7 bog'ning uzilishi
natijasidagi fragmentlarga mos keladi. Mass-spektrida esa aromatik halqadagi bog'larning
uzilishiga to'g'ri keladigan m/z 109 (58%), 95 (12%), 77 (30%) bo'lgan ion cho'qqilarining hosil
bo'lishi ikki tomonlama bog'langan aromatik halqa borligini ko'rsatadi (ilova 3.33- rasm).
Ushbu birikma [196; -r. 3375] sintez usulida olingan, lekin ishda birinchi marta Trichoderma
harzianum 22zamburug'i tarkibidan ajratib olindi. Ekstrakt joylashtirilgan xromatografik
kolonka benzol bilan yuviladi va so'ngra xloroform-metanol 70:1 va 10:1 elyuent sistemalar
bilan yuviladi. Toza holda ajratib olingan VI birikmaning Rf = 0.6 ga tengligi YUQX usuli
bilan silifolda aniqlandi va uning suyuqlanish temperaturasi 157-159 °S ga teng [174; -p.
583]. Birikmaning keltirilgan 1N,13S YAMR spektri berilgan formula tuzilishini yana bir bor
isbotlaydi (ilova 3.34- 3.35- rasmlar).
VI birikmaning faol vodorodiga xos atsillash va vinillash reaktsiyalari ham amalga oshirildi.
Ushbu moddani sirka angidrid bilan ekvi molyar nisbatda piridinli sharoitda atsillaganda N-
monoatsetat-5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on (XLIII) hosil bo'ldi.

Reaktsiyalar nukleofil` almashinish mexanizmi bo'yicha boradi.

Jarayonda azot nukleofil` agent, sirka angidrid esa substrat hisoblanadi, erituvchi sifatida
piridindan foydalanildi. Elektronlarga boy bo'lgan azot atomi sirka angidriddagi musbat
zaryadlangan uglerod atomiga nukleofil` ta'sir etadi va oraliq mahsulot hosil bo'ladi. Hosil
bo'lgan oraliq mahsulotdagi azot atomdagi vodorod kislorod atomiga ko'chishi hisobiga yangi
oraliq mahsulot hosil bo'ladi. Ushbu oraliq mahsulotdan sirka kislotani chiqib ketishi
hisobiga N-monoatsetat-5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on (XLIII) sintez
qilinadi.
Ishda 5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on moddasini KON-DMSO va KON-DMFA
yuqori asosli sistemalaridan foydalangan holda atsetilen bilan vinillash reaktsiyalari
sistemali tadqiq qilindi. VI moddani vinillash uchun yuqori asosli MON-DMSO (M=Li, Na, K)
katalitik sistemasidan foydalanildi. Bunda sistemaning asosligi yanada oshadi va hosil
bo'lgan mahsulot unumining keskin oshishiga imkon beradi. Reaktsiyada N-vinil-5-[(2-
metoksifenoksi)metil]-1,3-oksazolidin-2-on (XLIV) hosil bo'lishi aniqlandi, reaktsiyaning
sxematik ko'rinishi quyidagicha:
Ushbu reaktsiya ham nukleofil` birikish mexanizmi asosida boradi.
KON-DMSO super-asosli muhiti bilan atsetilenning to'g'ridan -to'g'ri ta'sirlashishi natijasida
molekula qisman qutblanib, oraliq mahsulot hosil bo'ladi. O'z navbatida, bu oraliq birikma
energetik jihatdan qulayroq bo'lgan holatga o'tadi va mahsulot hosil bo'ladi.
Ma'lumki, ko'pgina katalitik jarayonlarda mahsulot unumi va reaktsiya yo'nalishiga katalizator
va erituvchi tabiati hamda miqdori, harorat, boshlang'ich moddalar mol` nisbatlari, shuningdek,
dastlabki reagentlarning kiritilish tezliklari katta ta'sir ko'rsatadi.
5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on ni vinillash jarayoniga katalizator
tabiati ta'siri tadqiq qilindi. Katalizatorlar sifatida litiy, natriy, kaliy gidroksidlari
ishlatildi. Barcha hollarda N-vinil-5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on (XLIV)
ni hosil bo'lishi aniqlandi. Olingan natijalarga ko'ra, qo'llanilgan katalizatorlar ichida
nisbatan faoli KON bo'lib, bunda N-vinil-5-[(2-metoksifenoksi) metil]-1,3-oksazolidin-2-on
(XLIV) ni unumi 32,8 % ni, LiOH va NaOH qo'llanilganda mos ravishda 15,6 va 24,7 % tashkil
qildi. Jarayonlardan ko'rinib turibdiki KON +DMSO yuqori asosli sistema bu kimyoviy jarayon
uchun eng maqbul sharoit hisoblanadi.