O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

n = 98[l/56 – (m/142 – p/40 – q/160 – r/102)]. 
Bu yerda:
l, m, p, q, r – xomashyo tarkibidagi (mos holda) CaO, P
2
O
5
, MgO, 
Fe
2
O
3
va Al
2
O
3
larning massa bo‘yicha % miqdorlari; 56, 142, 40, 160 va 102 – 
tegishlicha ularning molekulyar massalari. 
Sulfat kislotaning aniq (real) me‘yori uning hisoblangan me‘yoridan 
birmuncha kichik bo‘ladi, chunki Ca
2+
ionining bir qismi F
-
SiF
6
2-
ionlari bilan 
ham birikadi. Boshqa qo‘shimchalar esa uning miqdorini oshirishi mumkin. 
Shuning uchun har bir turdagi xom ashyo uchun sulfat kislotaning amaliy me‘yori 
tajriba yo‘li bilan belgilanadi. 
Apatitni davriy sharoitda 63% H
2
SO
4
dan yuqori kontsentratsiyali sulfat 
kislota eritmasi bilan parchalanganda kalsiy sulfatning yarimgidrat va angdrit 
shaklining uzunligi 5-7 va eni 1-2 mkm bo‘lgan mayda ignasimon kristallari hosil 

---

20 
bo‘ladi. Ignasimon kristallar fosfat donachalari sirtida qalin quyqali parda hosil 
qiladi. Bu esa reaktsiyani to‘xtatadi, natijada superfosfat massasi yomon 
qorishadi, undagi suyuq faza qattiq zarracha sirtida qoladi va fizik xossasi yomon 
bo‘lgan – sochiluvchanligi kam ho‘l «ifloslangan» mahsulot olinadi. Parchalanish 
jarayonini 63% H
2
SO
4
dan quyi kontsentratsiyali sulfat kislota eritmasi bilan 
o‘tkazilganda esa kalsiy sulfatning nisbatan yirik (10-15 mkm) kristallari hosil 
bo‘ladi. Ular fosfat sirtida unga kislotaning diffuziyalanishini kam darajada 
qiyinlashtiradigan yoriqli g‘ovak qobiq hosil qiladi; shuning uchun reaktsiya 
tezroq ketadi va quruq sochiluvchan mahsulot olinadi [
9
]. 
Boshlang‘ich sulfat kislotaning kontsentratsiyasi qanchalik katta bo‘lsa, 
mahsulotning namligi ham shunchalik kam bo‘ladi va undagi P
2
O
5
miqdori ortadi. 
Lekin, sulfat kislota kontsentratsiyasining yetarli darajadan yuqori bo‘lishi 
yuqorida izohlangan holatni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, kislota 
kontsentratsiyasining o‘timal doirasi bo‘lib, uning chegarasi harorat va 
aralashtirish sharoitiga bog‘liqdir. O‘timal kontsentratsiya, harorat va sulfat kislota 
me‘yori fosfat xomashyosining xar bir navi uchun tajriba sharoitidan kelib chiqib 
aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida reagentlarning uzluksiz aralashtirishda qisman 
ta‘sirlashgan reaktsion aralashma – sus‘enziya (bo‘tqa) kiritiladi, bunda 50-60
O
C 
haroratdagi 68-69% li sulfat kislota ishlatiladi. Bu holda suyuq fazada sulfat va 
fosfat kislotalarning ma‘lum nisbati o‘rnatiladi, kalsiy sulfatning kristallanishi 
yaxshilanadi va qorishuvchi (qotuvchi) massa g‘ovak holatda hosil bo‘ladi. 
Suspeziyaning oquvchanligini yo‘qotishi va qotib qolishini oldini olish 
maqsadida uning aralashtirgichda bo‘lish vaqti qisqa muddatli bo‘ladi, ammo bu 
vaqtda xomashyoning parchalanish darajasi belgilangan darajaga yetib borishi 
kerak. Boshlang‘ich sulfat kislota kontsentratsiyasi kanchalik katta bo‘lsa, 
aralashtirgichdan chiqadigan suspeziyadagi apatitning parchalanish darajasi 
shunchalik yuqori darajada ushlab turiladi va fosfat zarrachalari sirtiga suyuqlik 
o‘tkazmaydigan kalsiy sulfat qobig‘ining hosil bo‘lmasligi uchun H
2
SO
4
:H
3
PO
4
nisbat ham shunchalik kichik darajada bo‘lishi kerak. Agar boshlang‘ich sulfat 

---

21 
kislota kontsentratsiyasi 68% li bo‘lsa, optimal sharoit uchun aralashtirgichda 
suspenziyaning bo‘lish vaqti 5-7 min, uning aralashtirgichdan chiqish harorati 110-
115
O
C bo‘ladi [
10
]. 
Fosfat parchalanishining birinchi bosqichida sulfat kislota bilan fosfatning 
mayda zarrachalari ta‘sirlashadi, reaktsiya nihoyatda shiddatli kechadi va fosfat 
kislota hosil bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda esa fosfatning yirik zarrachalari bilan 
fosfat kislota va reaktsiyaga kirishmagan sulfat kislota ta‘sirlashadi. Bunda suyuq 
fazadagi eritmaning neytrallanib borishi tufayli reaktsiya tezligi birmuncha 
‗asayadi. Kamerada superfosfat massasining suyuq fazasining monokalsiyfosfatga 
to‘yinib borishi bilan ham parchalanish tezligi yanada pasayadi. Ikkinchi fazada 
parchalanish tezligining pasayishini suyuq fazanining neytrallanib borishi, yirik 
fosfat zarrachalarining parchalanishi va fosfat sirtida kag‘tsiy sulfat qobiqlarining 
hosil bo‘lishi bilan izohlanishi mumkin.