O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

1.2. Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari. 
Fosfatning parchalanishi.
Superfosfat olishda ftorapatitning parchalanishi 
ikki bosqichda sodir bo‘ladi. Avval erkin fosfat kislota hosil bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
+ 2,5H
2
O = 3H
3
PO
4
+ 5CaSO
4
*0,5N
2
O + HF. 
Bu reaktsiya 20-40 minut davomida kamerada superfosfat massasining 
pishitilishi davrida tugaydi. Kalsiy sulfat yarimgidrat shaklida cho‘kmaga tushadi, 
ammo juda tez, bir necha minutda angidritga aylanadi, uning shakli tayyor 
superfosfat da saqlanib qoladi. Buni superfosfat kamerasidagi reaktsion massa 

---

18 
haroratining yuqoriligi (110-120
O
C) va suyuq fazada (birinchi bosqich 
jarayonining ohirida 42-46%) P
2
O
5
miqdorining ko‘pligi bilan izohlanadi. Bunday 
sharoitda kalsiy sulfatning stabil shakli angidrit hisoblanadi [
7
]. 
Sulfat kislot to‘la sarflangandan so‘ng ikkinchi bosqich jarayoni - qolgan 
apatitning to‘plangan fosfat kislota bilan reaktsiyasi boshlanadi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
+ 5H
2
O = 5Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + HF. 
Hosil 
bo‘lgan monokalsiyfosfat dastlab eritmada bo‘ladi, uning 
to‘yinishidan kristallanishi boshlanadi. CaO – H
3
PO
4
– H
2
O sistemasidagi 
muvozanat diagrammasidan ko‘rinadiki, eritmadagi P
2
O
5
miqdori 42-46% va 
harorat 100
O
C dan yuqori (bu ikkinchi bosqich jarayonining boshlanish sharoitiga 
muvofiq keladi) bo‘lganda monokalsiyfosfat Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O kristallanadi. 
Stexiometrik nisbatdagi kom‘onentlarning ta‘sirlashuvi natijasida sodir 
bo‘ladigan quyidagi: 
2Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF. 
tenglama bo‘yicha boradigan reaktsiyaning birinchi bosqich jarayonida 70%, 
ikkinchi boskichida esa 30% apatit ta‘sirlashadi. Birinchi bosqichda ko‘p 
miqdordagi suyuq fazaga to‘lgan to‘r tuzilishli mikrokristallardan iborat kalsiy 
sulfat hosil bo‘ladi. Reaktsion massaning qotishi sulfat kislota to‘la sarflanguncha 
sodir bo‘ladi, uning ishtirokida monokalsiyfosfatning hosil bo‘lishi mumkin emas; 
shu boisdan massa qotishining sabibini faqatgina kalsiy sulfatning kristallanishiga 
bog‘lash mumkin. Ikkinchi bosqich kamerali yetiltirish davrida boshlanadi va 
omborda mahsulotni uzoq vaqt (xomashyo naviga, ishlab chiqarish tartibiga va 
pishitish sharoitiga bog‘liq holda 6-25 sutka) pishitishda yakunlanadi.