O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

CaO – P
2
O
5
 – H
2
O sistemasi.
Ikki tuz bilan to‘yintirilgan eritmalarning tarkibi (monovariantli muvozanat): 
3 – rasmda turli xil haroratlardagi CaO – H
3
PO
4
– H
2
O sistemasida 
eruvchanlik izotermasi tasvirlangan. Eritmadagi P
2
O
5
kontsentratsiyasi ortishi 
bilan monokalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizig‘idagi CaO miqdori 

---

16 
kamayadi, dikalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizig‘idagi CaO miqdori esa 
ortadi [
4,5
].
V – 25-132
O
C da: Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + CaHPO
4
,
0
O
C da: Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + CaHPO
4
*2H
2
O; 
F
1
– F
2
– 40-132
O
C da: Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + Ca(H
2
PO
4
)
2
; 
R va R
1
– 0 va 25
O
C da: 2H
3
PO
4
*H
2
O + Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O. 
Uchta komponent bilan to‘yintirilgan eritmalarning tarkibi (invariantli 
muvozanat): 
U – 30
O
C da: H
3
PO
4
+ Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + Ca(H
2
PO
4
)
2
; 
E – 152
O
C da: Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + Ca(H
2
PO
4
)
2
+ CaHPO
4
; 
Q – 100
O
C da: 2H
3
PO
4
*H
2
O + Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + muz. 
Superfosfat. 
Superfosfatni nisbatan yuqori kontsentratsiyali qo‘shaloq 
superfosfatdan farqlash maqsadida oddiy superfosfat deb ham ataladi. Tabiiy 
fosfatlar (apatit kontsentrati yoki fosforit uni) ni sulfat kislota bilan parchalash 
orqali superfosfat olinadi. Sulfat kislota miqdori tabiiy fosfatdagi kalsiyni to‘la 
bog‘lashga ketadigan miqdorga nisbatan shunday hisobda kam olinadiki, buning 
natijasida quyidagi tenglama bo‘yicha monokalsiyfosfat va kalsiy sulfatning 
aralashmasi hosil bo‘ladi: 
2Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF. 
Superfosfat ishlab chiqarishda fosfatli xom ashyo va sulfat kislotaning 
aralashtirilishidan dastlab suspenziya hosil bo‘ladi, unda kimyoviy reaktsiyalar va 
kristallanish jarayonining sodir bo‘lishi tufayli u asta-sekin quyiladi va yaxlit 
massa holatida qotadi. Uning maydalanishidan hosil qilingan superfosfat – kul 
rang kukun yoki donador mahsulotdir. U bir necha qattiq faza va ularga shimilgan 
suyuq fazadan iboratdir. Qattiq fazada kalsiy (asosan monokalsiyfosfat), magniy, 
temir, alyuminiy fosfatlari, CaSO
4
*0.5H
2
O qo‘shimchasi bilan CaSO
4
(apatit 

---

17 
kontsentratini qayta ishlashda esa shuningdek CaSO
4
), boshlang‘ich fosfat 
tarkibiga kiruvchi parchalanmagan mineral qoldiqlari, kremnegelg SiO
2
*nH
2
O va 
boshqalar bo‘ladi. Qattiq fazaning miqdori 65-72% ni, shu jumladan 50-55% 
CaSO
4
ni tashkil etadi. Suyuq faza esa monokalsiyfosfatga to‘yingan va tarkibida 
Mg
2+
, Fe
3+
, Al
3+
, F
-
, SiF
6
2-
va boshqa ionlar bo‘lgan fosfat kislotaning suvli 
eritmasidan iboratdir [
6
]. 
Superfosfat ishlab chiqarishdagi asosiy vazifalar: apatit kontsentrati yoki 
fosforit unini sulfat kislotasi bilan qorishtirish va hosil qilingan suspenziyani 
kameralarda pishitish (etiltirish) dan iboratdir. Uning batamom pishitilishi 
kimyoviy tsexlarda mahsulotni saqlashda to‘la amalga oshadi. Xomashyolar 
aralashtirgichlaridan va superfosfat kamerasidan chiqadigan ftorli gazlar – ftor 
tutgan boshqa mahsulotlarga aylantiriladi. 
Kukunsimon 
superfosfat 
gigroskopikdir 
va 
suyuq 
fazadan 
monokalsiyfosfatning kristallanishi natijasida kuchli yopishqoq bo‘lib qoladi. 
Sovutilgan 
va 
yetarli 
darajada 
pishitilgan 
superfosfatda 
kristallanish 
tugallanganligi uchun yopishqoqligi kam bo‘ladi. Neytrallangan va donadorlangan 
superfosfat deyarli yopishib qolmaydi. 
Hozirgi paytda kontsentrlangan fosforli va murakkab o‘g‘itlar ishlab 
chiqarish juda tez suratlarda rivojlanayotganligi sababli mineral o‘g‘itlarning 
dunyodagi assortimentida oddiy superfosfatning nisbiy ulushi kamayib bormoqda.