O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

Qoratog’ fosforiti asosidagi superfosfat
.
Qoratog‘ fosforitidan superfosfat 
olish jarayoni – unda dolomit va magnezial silikatlar qo‘shimchalarining 
bo‘lishligi tufayli o‘ziga hos xususiyatga egadir. Magniy birikmalari ishtirok 
etadigan fosfatlarning sulfat kislota bilan parchalanishi uchta bosqichda amalga 
oshadi. Birinchi bosqichda quyidagi reaktsiyalar sodir bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
= 3H
3
PO
4
+ 5CaSO
4
+ HF 
CaMg(CO
3
)
2
+ 2H
2
SO
4
= MgSO
4
+ CaSO
4
+ 2CO
2
+ 2H
2
O 
Mg
2
SiO
4
+ 2H
2
SO
4
= 2MgSO
4
+ SiO
2
+ 2H
2
O 
Buning natijasida tarkibida fosfat kislota va magniy sulfat bo‘lgan eritma 
hosil bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda fosfatni fosfat kislota bilan parchalanadi, ammo 
eritmada 
magniy 
sulfat 
bo‘lganligi uchun monokalsiyfosfat o‘rniga 
monomagniyfosfat hosil bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
+ 5MgSO
4
= 5Mg(H
2
PO
4
)
2
+ 5CaSO
4
+ HF 

---

22 
Ikkinchi bosqich MgSO
4
ning Mg(H
2
PO
4
)
2
ga to‘la aylanishi bilan 
yakunlanadi. Uchinchi bosqichda esa qolgan fosfatli xom ashyo tarkibida 
monomagniyfosfat tutgan fosfat kislota bilan parchalanadi va monokalsiyfosfatga 
aylanadi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
= 5Sa(H
2
PO
4
)
2
+ HF 
Ikkinchi bosqich oxirida fosfatli kompleks MgO, P
2
O
5
va H
2
O dan iborat 
bo‘ladi. MgO – P
2
O
5
– H
2
O sistemadagi eruvchanlik diagrammasidan ko‘rinadiki, 
monomagniyfosfatning eruvchanligi CaO – P
2
O
5
– H
2
O sistemadagi 
monokalsiyfosfatning eruvchanligidan nisbatan katta bo‘ladi. Mono- va 
dimagniyfosfatlar to‘yingan suvli eritmalarga nisbati bo‘yicha inkongruent 
bo‘lishiga qaramay, yani qattiq fazaga kislotaliligi kam bo‘lgan fosfatlar holatida 
o‘tish bilan parchalanadi; magniy fosfatning parchalanish darajasi kalsiy fosfatning 
parchalanish darajasidan (tuz va suvning nisbati bir xil bo‘lganda) nisbatan kichik 
bo‘ladi. 25-80
O
C harorat va Mg(H
2
PO
4
)
2
: H
2
O < 0,287 nisbatda 
monomagniyfosfat 
parchalanmasdan 
eriydi; 
bu 
nisbat 
katta 
bo‘lganda 
monomagniyfosfat parchalanadi va dimagniyfosfat qattiq fazaga o‘tadi; 
monokalsiyfosfatning parchalanishi esa Ca(H
2
PO
4
)
2
: H
2
O > 0,01 dan sodir bo‘la 
boshlaydi. 
Xuddi kalsiy tuzlaridagi kabi P
2
O
5
kontsentratsiyasi ortishi bilan 
dimagniyfosfat eruvchanligi ortadi, monomagniyfosfatning eruvchanligi esa 
kamayadi 
(4–rasm), 
ammo 
monokalsiyfosfatdan 
farqli 
o‘laroq 
monomagniyfosfatning suv ta‘sirida parchalanish darajasi haroratga deyarli bog‘liq 
emas [