O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

Ammoniylashtirish.
Superfosfat sifatini yaxshilashning usullaridan yana biri 
bu uning ammoniylashtirilishidir, ya‘ni erkin fosfat kislotani ammiak gazi bilan 

---

26 
neytrallashdir. Ammoniylashgan superfosfat gigrosko‘ik bo‘lmagan, quruq, 
yo‘ishmaydigan kukundir. Uning tarkibidagi azot esa kerakli ozuqa elementidir. 
Superfosfat tarkibidagi erkin fosfat kislotani gaz holatidagi ammiak bilan 
neytrallash jarayonida dastlab monoammoniyfosfat hosil bo‘ladi: 
H
3
PO
4
+ NH
3
= NH
4
H
2
PO
4
Neytrallanish issiqligining ajralishi hisobiga massaning harorati 80-90
O
C 
gacha ko‘tariladi va buning hisobiga superfosfat birmuncha quriydi. Bunda suvda 
eriydigan P
2
O
5
miqdori kamaymaydi. 
Nisbatan 
kuchliroq 
ammoniylashtirish 
natijasida 
hosil 
bo‘lgan 
diammoniyfosfat kalsiy sulfat bilan ta‘sirlashib, dikalsiyfosfatga aylanadi: 
H
3
PO
4
+ 2NH
3
= (NH
4
)
2
HPO
4
(NH
4
)
2
HPO
4
+ CaSO
4 
=
CaHPO
4
+ (NH
4
)
2
SO
4
Monokalsiyfosfat ham dikalsiyfosfatga aylanadi: 
Ca(H
2
PO
4
)
2
*H
2
O + CaSO
4 + 
2NH
3
= 2CaHPO
4
+ (NH
4
)
2
SO
4
+ H
2
O 
Bunday chuqur ammoniylashtirish natijasida superfosfatdagi suvda 
eriydigan P
2
O
5
miqdori anchagina kamayadi, ammo o‘zlashadigan P
2
O
5
miqdori 
sezilarli o‘zgarmaydi. Ammoniylashtirishni yanada davom ettirish P
2
O
5
retrogradatsiyasiga olib keladi – dikalsiyfosfat o‘simliklar qiyin o‘zlashtiriadigan 
trikalsiyfosfat shakliga aylanadi: 
2CaHPO
4
+ CaSO
4 
+
2NH
3
= Ca
3
(PO
4
)
2
+ (NH
4
)
2
SO
4
Shuning uchun superfosfatning ammiak bilan neytrallash natijasida tarkibida 
2% atrofida azot bo‘lgan mahsulot olinadi. Tarkibida ko‘p miqdorda (8% gacha) 
azot tutgan ammoniylashtirilgan superfosfat olishda neytrallovchi vosita sifatida 
suyuq ammiakatlar qo‘llaniladi. 
Superfosfatni 
ammoniylashtirish 
aylanuvchi 
barabanli 
ammoniylashtirgichga uzluksiz ravishda superfosfat kiritish va uning yo‘nalishi 
bo‘yicha oqimda gaz holatdagi ammiak yuborish orqali amalga oshiriladi.

---

27 
Ammiakning me‘yori superfosfat massasining 2% ini, uning yutilish darajasi esa 
97-99% ni tashkil etadi. Ammoniylashtirishda hosil bo‘ladigan guvala holatdagi 
superfosfat elanadi va maydalanadi. 
Qoratog‘ fosforitidan olinadigan superfosfat ni ammoniylashtirish ayniqsa 
samarali hisoblanadi. Bunda kalsiy va magniy fosfat tuzlarining eritmadan to‘la 
ajralishi kuzatiladi va 25
O
C gacha sovutilganda nafaqat monokalsiyfosfat 
kristallanadi, balki magniy va ammoniy fosfatlari ham turli xil ikkilamchi va 
uchlamchi tuzlar kristallogidratlari holatida ajralib chiqadi. Shuning uchun 
Qoratog‘ fosforitidan olinadigan superfosfat ni ammoniylashtirish natijasida yaxshi 
fizik xossaga ega bo‘lgan mahsulot olinadi.