O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

11,12
]. 

---

23 
4 – rasm. 
25, 80 va 130
O
C haroratdagi MgO – P
2
O
5
 – H
2
O sistemasida eruvchanlik 
izotermasi: ikkita qattiq fazali muvozanatdagi eritmaning tarkibi nuqtalar bilan 
belgilangan.
Ikkinchi 
bosqich 
reaktsiyaning 
tugallanishi 
arafasida 
ham 
monomagniyfosfatning eruvchanligi katta bo‘lganligi uchun suyuq faza uning 
bilan to‘yinmagan holatida qoladi, ammo u to‘la eritmada bo‘ladi va fosfat 
kislotaning neytrallanish darajasi kutilganidan ko‘ra nihoyatda katta bo‘ladi. 
Monomagniyfosfat fosfat kislota bilan bufer aralashma hosil qiladi, Mg
2+
va 
H
2
PO
4
-
ionlariga dissotsilanadi, bu esa fosfat kislotaning N
+
va H
2
PO
4
-
ionlariga 
dissotsilanishini susaytiradi. Shu sababga ko‘ra xomashyoning parchalanishini 
ikkinchi bosqich jarayonidayoq keskin pasaytiradi, uning uchinchi bosqichdagi 
tezligi esa butunlay kamayadi. 
Yuqorida 
ta‘kidlanganlarni, 
shuningdek 
monomagniyfosfatning 
gigrosko‘ikligini e‘tiborga olinsa, u Qoratog‘ fosforitidan olingan superfosfatning 
fizik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning uchun fosforitlarni oldindan magniy 
birikmalarining bir qismini yo‘qotish orqali boyitish maqsadga muvofiqdir. 
Ishlatiladigan xom ashyoda magniyning miqdori P
2
O
5
miqdorining 6-8% idan ortib 
ketmasligi lozim. Qoratog‘ fosforitidan olinadigan superfosfat uchun ombordagi 

---

24 
o‘timal harorat (65-80
O
C) apatit yoki magniy tutmagan fosforitlardan olinadigan 
superfosfatlarga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. Bu holatda superfosfat massasining 
sovishi parchalanish jarayonini tezlashtirmaydi, balki sekinlashtiradi. Buning 
sababini yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, suyuq fazaning yuqori darajada 
neytrallanganligi 
va 
haroratning 
pasayishi 
bilan 
monomagniyfosfat 
eruvchanligining kamaymasligi bilan izohlanadi. 
Tarkibida 27,5% P
2
O
5
, 6,6% CO
2
va 2,5% P
2
O
3
bo‘lgan Qoratog‘ fosforitini 
68% li sulfat kislota bilan 64 og‘irlik qism stexiometrik me‘yorda parchalash yo‘li 
bilan olingan kukunsimon oddiy superfosfatda xom ashyoning parchalanish 
darajasi 90% ga yetadi va mahsulot quyidagi tarkibga ega bo‘ladi: P
2
O
5umum.
= 
15,6%; P
2
O
5o‘zl.
= 14,0%; P
2
O
5erkin
= 5,0%; H
2
O = 10,5% [
11,12
].
Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. Superfosfat ishlab chiqarishda fosfatli xom 
ashyo parchalanishining to‘laligi 
parchalanish koeffitsienti
, ya‘ni superfosfatdagi 
o‘zlashadigan P
2
O
5
ning umumiy P
2
O
5
miqdoriga nisbati orqali talqin etiladi. 
Sulfat kislota me‘yori qanchalik katta bo‘lsa, parchalanish koeffitsenti ham 
shunchalik yuqori bo‘ladi. 68-72 og‘irlik qism me‘yorida apatit kontsentratidan 
olingan kamerali superfosfatdagi parchalanish koeffitsenti 83-88% ga teng va 
superfosfatda ma‘lum miqdordagi (11-12%) erkin fosfat kislota bo‘ladi. 
Superfosfat ning ombordagi yetiltirish jarayonida esa parchalanish koeffitsenti 93-
95% ga yetadi, erkin fosfat kislotasi esa 

5% gacha kamayadi. 
Olingan superfosfat miqdorining uni ishlab chiqarish uchun sarflangan fosfat 
miqdoriga nisbati 
superfosfat unumi
deyiladi. Vaholanki, fosfatdagi P
2
O
5
to‘laligicha superfosfatga o‘tadi, shuning uchun unum fosfatdagi P
2
O
5
ning foiz 
miqdorini mahsulotdagi umumiy P
2
O
5
ning foiz miqdoriga nisbati bilan 
ifodalanadi. Apatit kontsentratidan yangi hosil qilingan superfosfatning unumi 
1,94-2,01 ni, fosforitdan olingan superfosfat unumi esa 1,5-1,9 ni tashkil etadi. 
Superfosfatni omborda saqlanishi natijasida undan suvning bug‘lanishi hisobiga 
unum ma‘lum darajaga pasayadi.