O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi farg'ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Konformerlar nomenklaturasi. Asiklik birikmalarda oddiy bog’larning 
atrofida sodir bo’ladigan aylanishlar natijasida yuzaga keladigan konformatsiyalarni 
belgilashning bir necha xil usullari bor. Misol uchun, butanning olti xil 
konformatsiyasi mavjud bo’lib, ulardan uchtasi tormozlangan (φ
1
,
φ
3
, φ
5
) va uchtasi 
to’silgan shaklga ega. Ushbu konformatsiyalar odatda quyidagicha nomlanadi: 
φ
1
(60
o
)-gosh,shaxmat 
konformatsiya 
φ
3
(180
o
)-transoid, trans-, 
anti- konformatsiya 
φ
5
(300
o
)-gosh, 
shaxmat 
konformatsiya 
Shuningdek, IUPAC qoidalari bo’yicha nomlash ham adabiyotlarda uchraydi: 
+ Sinklinal (+sc) 
Antiperiplanar (ap) 
-Sinklinal (- sc) 
CH
3
H
H
CH
3
H
H

---

φ
0
(0
o
)-sisoid 
konformatsiya,to’liq 
to’silgan 
φ
2
(120
o
)–qisman 
to’silgan konformatsiya 
φ
4
(240
o
)–qisman 
to’silgan konformatsiya 
IUPAC qoidalari bo’yicha: 
Sinperiplanar (sp) 
+ Antiklinal (+ ac) 
-Antiklinal (- ac) 
Konformerlar nomini keltirib chiqarish 
klinal
klinal
klinal
klinal
sin
anti
periplanar
periplanar 
Konformerlar nomenklaturasi qoidalari bilan qisqacha tanishuv orqali quyidagi 
xulosalar kelib chiqadi: 
1. 
Agar o’rinbosarlar Nyumen proyeksiyasidan o’tkazilgan vertikal chiziq 
bo’ylab (ikkinchi o’rinbosar tepa va pastka qaraganda) joylashgan bo’lsa, bunday 
konformatsiyalar periplanar konformatsiyalar deyiladi (φ
0
va φ
3 
konformatsiyalar). 
2. 
Agar o’rinbosarlar Nyumen proyeksiyasidan o’tkazilgan vertikal chiziqdan 
uzoqda joylashgan bo’lsa, bunday konformatsiyalar klinal konformatsiyalar deyiladi 
(φ
1
, φ
2
, φ
4
va φ
5 
konformatsiyalar). 
3. 
Kuzatuvchiga nisbatan uzoqdagi uglerod atomining katta o’rinbosari 
proyeksion formulasini teng ikkiga bo’luvchi gorizontal chiziqdan yuqorida joylashsa, 
bunday konformatsiya nomiga sin- qo’shimchasi (φ
0
, φ
1
va φ
5
), aksincha pastda 
joylashsa anti- qo’shimchasi qo’shiladi (φ
2
, φ
3
va φ
4
). 
4. 
O’rinbosarlar vertikal chiziqdan o’ng tomonda joylashsa konformer (+) 
ishorasi bilan (φ
1
va φ
2
), chapda joylashsa (-) ishorasi bilan (φ
4
va φ
5
) belgilanadi. 
Konformatsiyalarning to’liq nomi yuqoridagi belgilashlarni umumlashtirgan holda 
keltirib chiqariladi. 
Ma’lumki, siklik uglevodorodlar halqadagi uglerod atomlari soniga ko’ra 
sinflanadi. Odatdagi siklik sistemalar beshta-oltita uglerod atomlaridan tashkil topadi. 
Bi- va polisiklik birikmalar ham katta ahamiyatga ega. 
Siklik sistemalar konformatsiyalarining nomlanishini siklogeksan misolida ko’rib 
chiqishimiz mumkin. Chunki siklogeksan halqasi ko’plab tabiiy va sintetik organik 
birikmalarning tarkibiga kiradi, jumladan geksozalarning siklik shakli siklogeksan 
shakliga o’xshashdir. 
IUPAC qoidalari siklogeksan konformatsiyalarini odatdagi kreslo va vanna 
nomlari bilan nomlashni tavsiya qiladi. Ushbu ikkala shakl o’rtasidagi oraliq holat 
tvist (buralgan vanna)-konformatsiya deyiladi. Umuman olganda, siklogeksan juda 
ko’p konformatsiyalarni hosil qilishi mumkin, biroq, energetik jihatdan eng qulay holat 
aynan kreslo-, vanna- va tvist-konformatsiyalardir. 

---

Kreslo-konformatsiya 
Tvist-konformatsiya 
Vanna-konformatsiya 
Yuqoridagi 
konformatsiyalardan 
eng 
qulayi 
– kreslo (yoki kursi) 
konformatsiyasi hisoblanadi. Odatdagi sharoitlarda siklogeksanning asosiy qismi, 
ya’ni 70-80 % i kreslo konformatsiyasida mavjud bo’ladi. Vanna (yoki qayiq) 
konformatsiyaga 5-10 % siklogeksan to’g’ri keladi. Bunga sabab, 1- va 4- holatlardagi 
protonlar yadrolari va C-H bog’larning elektron juftlarining o’zaro itarilishidir. 
Shuning uchun “vanna” buralib nisbatan qulayroq bo’lgan tvist-konformatsiyaga 
o’tadi. Bundan tashqari konformatsiyaning barqarorligiga o’rinbosarlarning tabiati 
ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Siklogeksandagi o’rinbosarlarning holatini ifodalash 
uchun ekvatorial va aksial (rasmda a va e harflari bilan belgilangan) iboralaridan 
foydalaniladi.