O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

0 ‘zbek adabiyotini davrlashtirish tamoyillari. 
Sho'ro davrida 
milliy adabiyotni davrlashtirish muammosiga ham sog‘lom tafakkur 
pozitsiyasidan yondashilmay, adabiyotning san’at va estetik hodisa 
ekanligi hisobga olinmadi. Shuning uchun ham adabiyotning taraqqiyo- 
ti to‘lig‘icha jamiyat tarixidagi davrlarga mos keladigan bosqichlardan 
iborat deb qaraldi. Adabiy shaxsiyatlarga munosabat, badiiy matnlar tah- 
l il i
va talqini bobida ham sinfiy-partiyaviy yondashuv ustuvor bo‘ldi. Bu
4

---

nosog‘lom va g‘ayriilmiy yondashuvlami bartaraf etish, bo'lajak filo- 
loglaming adabiyotshunoslikdagi eng so‘nggi va sog‘lom ilmiy qarash- 
lardan xabardorligini ta’minlash uchun ham « 0 ‘zbek adabiyot tarixi» 
kursini tamomila yangicha ilmiy qarashlar tizimiga tayanilgan, adabi­
yot tarixiga oldingilarga o‘xshamaydigan nuqtai nazardan yondashilgan 
yo‘sinda o'rganish va o ‘rgatish ehtiyoji paydo bo‘ldi.
Nazarimizda, o‘zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish uchun mezon 
sifatida ma’lum bir adabiy- tarixiy jarayonni asos qilib olish maqsadga 
muvofiq. Masalan, islomgacha bo‘lgan davrdagi adabiy jarayon islom 
davridagi adabiyotdan ham mazmunan, ham paydo bo‘lish jihatidan 
farq qiladi. Islomgacha bo‘lgan davrdagi adabiyot shomonlik, budda­
viylik, moniylik diniy oqimlarisiz rivojlanishi mumkin emas edi. Qo- 
laversa, islomdan oldingi adabiy yodgorliklarga tom ma’nodagi yozma 
adabiyot sifatida qaralmadi. Bu davrdagi adabiy yodgorliklaming o'ziga 
xos mezonlari borligi va ana shu mezonlar davrlashtirishning asosi 
bo‘lishi kerakligi bugungi kunda ma’lum. Islomgacha bo'lgan bir nec- 
ha diniy oqimlar bir hududda faoliyat ko‘rsataverdi. Markaziy Osiyo- 
da birin-ketm zardushtiylik, shomonlik, moniylik, buddaviylik oqimlari 
o‘ziga xos yozma adabiyotni yuzaga keltirdi. Buddaviylik oqimi “Oltun 
yorug‘”ni, “Maytri smit”ni va buddaviylik she’rlarini, moniylik oqimi 
“Xuastuanift”ni (Moniylaming tavbanomasi)ni va moniylik she’rlarini, 
shomonlik qadimgi turkiy afsonalami yuzaga keltirdi, bu oqim turkiy- 
run yozma yodgorliklarida ham ta’sir etdi.
Ana shu fikr-qarashlardan kelib chiqqan holda islomgacha boigan 
turkiy adabiyotni quyidagicha davrlashtirish maqsadga muvofiqdir: