|
Munosabat – sarlavha va unga mos ma’lumotlardan iborat bo’lgan ikki o’lchamli jadval.
Sarlavha – chekli sondagi atributlar to’plami bo’lib, har bir atribut biror bir domenda aniqlangan hamda atributlar va domenlar orasida qat’iy o’zaro moslik mavjud bo’ladi.
Keltirilgan nazariy tushunchalar relyatsion Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining til vositalari va dasturiy tizimlarini ishlab chiqishda qo’llaniladi. Amaliy ish jarayonida esa ular o’rniga ularning quyidagi noformal ekvivalentlari ishlatiladi:
munosabat – jadval;
atribut – kolonka yoki maydon;
kortej – yozuv yoki ma’lumotlar qatori.
Relyatsion modelning bajariladigan amallar qismida relyatsion bazalar bilan bajariladigan amallarning ikki asosiy mexanizmi – relyatsion algebra va relyatsion hisob (ischisleniye) belgilanadi. Bunda, ma’lumotlarga ishlov berishda to’plamlar nazariyasi elementlari, ya’ni to’plamlarning birlashmasi, kesishmasi, ayirmasi va dekart ko’paytmalaridan foydalanish kabi amallar nazarda tutiladi.
Relyatsion modelning yaxlitlik qismi deganda ma’lumotlarni buzilmasligini ta’minlashga qaratilgan biror mexanizm tushuniladi. Yaxlitlik qismi relyatsion ma’lumotlar bazasining butunligiga qo’yiladigan ikki asosiy talabdan iborat bo’ladi, ya’ni mohiyatlarning butunligi va aloqalar bo’yicha butunlik.
Mohiyatlar butunligi talabi xohlagan munosabatning xohlagan bir korteji uning boshqa xohlagan kortejidan farqli bo’lishi shartligini ifodalovchi talabdan iborat.
Ushbu talab munosabatning tabiatiga mos keladi, ya’ni munosabat to’plam sifatida ifodalanadi. Тo’plamlar nazariyasida keltiriladigan ta’rifga ko’ra, to’plamda bir-biri bilan mos tushadigan, aynan bir xil elementlar mavjud bo’lmasligi zarur. Demak, munosabatda ham aynan bir xil kortejlar bo’lishi mumkin emas. Shuning uchun mazkur munosabatda har bir kortejni qat’iy belgilab bera oladigan (identifikatsiya qiladigan) atribut yoki atributlar mavjud bo’ladi. Bu atribut yoki atributlar kalit deb nomlanadi.
Kalit quyidagi talablarga javob berishi zarur:
- qaytarilmas (betakror) bo’lishi;
- minimal bo’lishi, ya’ni kalitdan xohlagan bir atributning chiqarib tashlanishi kalitning betakrorligini buzilishiga olib kelishi lozim.
Kalitdagi atributlar soni mazkur munosabatning ko’rsatkichidan kichik bo’ladi. Biroq, munosabatning barcha atributlarini kombinatsiyasigina betakrorlikni ta’minlaydigan bo’lsa, kalit munosabatning barcha artibutlaridan ham tashkil topishi mumkin. Odatda munosabat bir necha kalitlarga ega bo’ladi. Bular ehtimoldagi kalitlar deb ham ataladi. Munosabatning barcha kalitlari orasidan bittasi birlamchi kalit sifatida tanlab olinadi. Birlamchi kalitni tanlashda kamroq sonli atributlarga ega kalitga ahamiyat qaratiladi yoki uzun matn qatorlaridan tashkil topgan kalitni birlamchi qilib olish maqsadga muvofiq hisoblanmaydi.
Amaliyotda birlamchi kalit sifatida ko’pincha raqamli maxsus atribut qo’llaniladi. Bu atribut avtoinkrement maydon yoki hisoblagich (schyotchik) kabi nomlar bilan ataladi. Uning qiymati trigger yoki Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari mexanizmi belgilab beradigan boshqa maxsus vositalar tomonidan hosil qilinadi.
Mohiyatlar butunligi talabi birlamchi kalit yordamida amalga oshiriladi hamda zarur ma’lumotlarga yetishishda ushbu kalit qiymatidan foydalaniladi. Barcha Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilarida birlamchi kalit orqali ma’lumotlarga yetishishni tezlashtirish uchun maxsus, indekslash deb nomlanuvchi mexanizm mavjud. Indeks, qo’pol qilib aytganda, daraxt ko’rinishiga ega invert (teskari) ro’yxat tarzida ifodalanadi va u har bir birlamchi kalit uchun yozuvning joylashgan haqiqiy o’rnini ko’rsatib beradi. Invert ro’yxatda indeks sifatida ko’rsatilgan atribut yoki atributlar guruhining har bir qiymati uchun mos birlamchi kalit qiymati (yoki bir necha mos qiymatlar) keltiriladi. Тabiiyki, turli MBBТ larda indekslar turlicha (masalan, lokal Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilarida alohida fayllar sifatida) amalga oshirilgan, biroq indekslash tamoyillari barcha Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilar uchun bir xil.
Munosabatni birlamchi kalitdan farq qiluvchi atributlar tarkibidan foydalanib indekslash ham mumkin. Indeksning mazkur tipi ikkilamchi indeks deb nomlanadi va munosabatdagi ma’lumotlarga yetishish vaqtini kamaytirish hamda yozuvlarni tartiblash maqsadlarida qo’llaniladi. Shunday qilib, munosabat biror tarzda tartiblanmagan bo’lsada, indeks (lokal Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilarda indeks fayli) doimo tartiblangan yozuvlardan iborat bo’ladi.
Aloqalar bo’yicha butunlik talabi – bu ma’lumotlar bazasidagi munosabatlar bir-biri bilan aloqalar orqali bog’langanligi oqibatida vujudga keladigan hamda relyatsion ma’lumotlar bazasiga qo’yiladigan cheklovdan iborat.
Aloqalar bo’yicha butunlik talabining mohiyati quyidagicha. Aloqadagi munosabatda yuzaga keladigan tashqi kalitning har bir qiymati uchun aloqa ko’rsatkichi olib boradigan munosabatda xuddi shunday qiymatli birlamchi kalitga ega kortej mavjud bo’lishi shart.
Ma’lumotlarning aloqalari butunligini ta’minlash uchun ko’pgina Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilarda tashqi kalitlar deb nomlanuvchi mexanizm mavjud. Bu mexanizmning mohiyati shundan iboratki, biror munosabatning bir atributiga (yoki atributlari guruhiga) boshqa munosabatning birlamchi kaliti bilan bog’liqlik (ko’rsatkich) belgilab qo’yiladi hamda bu holat ushbu munosabatlar orasida tobelik aloqalarini vujudga keltiradi. Bunda, birlamchi kalitiga boshqa munosabatning tashqi kalitidan ko’rsatkich keladigan munosabatga asosiy yoki master-munosabat, ko’rsatkich chiqib ketadigan munosabatga tobe yoki detail-munosabat deyiladi. Bunday ko’rsatkich belgilab qo’yilgandan so’ng Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari aloqalarning «buzilmasligi»ni avtomatik tarzda nazorat qilish imkoniga ega bo’ladi. Bunda quyidagi amallar nazorat qilinadi:
- tobe jadvalga asosiy jadvalda mavjud bo’lmagan birlamchi kalit qiymatiga mos keluvchi yozuvni kiritishga urinish;
- asosiy jadvaldagi, tobe jadvalning hech bo’lmaganda bitta yozuvidan ko’rsatkich mavjud bo’lgan yozuvini yo’qotishga harakat qilish;
- asosiy jadvaldagi, tobe jadvalning hech bo’lmaganda bitta yozuvidan ko’rsatkich mavjud bo’lgan yozuvi birlamchi kaliti qiymatini o’zgartirishga urinish.
Amalda asosiy jadval yozuvlarini yo’qotish va o’zgartirish uchun quyidagi ikki yondashuvning biridan foydalaniladi:
- asosiy jadvaldagi, tobe jadvalning hech bo’lmaganda bitta yozuvidan ko’rsatkich mavjud bo’lgan barcha yozuvlarini yo’qotilishi hamda asosiy jadval birlamchi kaliti qiymatlarini o’zgartirilishini ma’n qilish;
- asosiy jadval birlamchi kaliti qiymatidagi barcha o’zgarishlarni tobe jadval yozuvlariga ham joriy etish, ya’ni:
agarda asosiy jadvaldagi biror yozuv yo’qotiladigan bo’lsa, tobe jadvaldagi ushbu yozuvga ko’rsatkich hosil qilgan barcha yozuvlar ham yo’qotilishi lozim;
agarda asosiy jadvaldagi yozuvning birlamchi kaliti qiymati o’zgartiriladigan bo’lsa, tobe jadvaldagi ushbu yozuvga ko’rsatkich hosil qilgan barcha yozuvlarning tashqi kalitlari ham mos tarzda o’zgartirilishi lozim.
Relyatsion model Koddni ilmiy ishida batafsil ishlab chiqilgan. Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi yotadi. Munosabatni 2 o’lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli ko’rimli va inson uchun oddiy. Munosabatlar to’plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular orasidagi bog’lanishlarni modellashtirish imkonini beradi.
Masalan, talaba,
Shaxsiy nomer
|
F. I. O
|
Тug’ilgan sana
|
Kurs
|
Mutaxasislik
|
00012
|
Sobirov B.B.
|
05/12/1990
|
2
|
Тarix
|
00105
|
Soliyev B.P.
|
12/02/1991
|
3
|
Biologiya
|
00125
|
Alimov B.B.
|
14/04/1996
|
2
|
Fizika
|
01010
|
KarimovM.M.
|
01/05/1992
|
3
|
Pedagogika
|
Domen
Bunday jadvalli munosabatni ba’zan sxematik ravishda ko’rsatiladi. Bunda munosabat nomi yokiga qavs ichida atributlarni nomi yoziladi.:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
