Mavzu : Marganes. Davriy jadvaldagi o’rni, atom tuzilishi, ayrim xossalari

Mavzu : Marganes. Davriy jadvaldagi o’rni, atom tuzilishi, ayrim xossalari.
Darsning maqsadi:

Ta’limiy. O’quvchilarga marganesning tabiatda tarqalishi, davriy jadvaldagi o’rni, atom tuzilishi, fizik –kimyoviy xossalari to’g’risida ilmiy tushunchalar berish.

Tarbiyaviy: O’quvcilarga atrof muhit bilan bo’g’liq bo’lgan kimyoviy jaroyonlar to’g’risida tushunchalar berish.

Rivojlantiruvchi. O’quvchilarda marganes mavzusiga oid berilgan bilim malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish.

Dars uslubi: Inter faol usullar

Dars turi: Noan’anaviy.

Dars jihozi: Kimyoviy elementlar davriy jadvali, Laboratoriya jihozlari, Kaliy permanganat, konsentrlahgan xlorid kislota, marganaes birikmalari, tarqatma materiallar.

DARSNING BORISHI

Darsning texnologik xaritasi

t/r	Dars bosqichlar	Yonalishi	Ajratilgan vaqt
1	Tashkiliy qism	Salomlashish, davomatni aniqlash.	2 daqiqa
2	Yu vazifasini so’rash. Otilgan darsni mustahkamlash.	O’quvchilarni interfaol usullar yordamida tekshirish O’tgan mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
3	Yangi mavzu bayoni	O’quvchilarni dars rejasi bilan tanishtirish	20 daqiqa
4	O’tilgan darsni mustahkamlash	O’quvchilarni yangi mavzuni qay darajada o’zlashtirganligin inter faol usullar yordamida aniqlash	10 daqiqa
5	Uyga vazifa berish. O’quvchilarni baholash	Darsda qatnashgan o’quvchilarni rag’batlantirish, uyga vazifa berish.	3 daqiqa

I. Tashkiliy qism: Oquvchilar bilan salomlashish, davomatni aniqlash, o’quvchilarni darsga tayyorligini tekshirish, respublikamizda ro’y berayotgan muhim voqealar bilan qisqacha tanishtirish.

O’quvchilarni guruhlarga bo’lish.

II. Uy vazifasini so’rash.O’tgan mavzuni mustahkamlash uchun, har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi.

“ Aqliy hujum” savollari:

1 – guruh.

1 Xrom elementi davriy sistemada nechanchi guruhda joylashgan.

2. Misning nisbiy atom massasi.

3. Xromning tabiatda tarqalishi.

4. Xromning nechta valentligi bor.

5. Xromning fizik xossalari.

2 – guruh.

1. Rux elementi davriy sistemada nechanchi guruhda joylashgan.

2. Xromning nisbiy atom massasi.

3. Ruxninging tabiatda tarqalishi.

4. Xromning nechta oksidi bor.

5. Xrom ( II ) – oksidning fizik xossalari.

3 – guruh.

1. .Xrom elementi davriy sistemada nechanchi davr, nechanchi qatorda joylashgan.

2. Xrom ( III ) – oksidning fizik xossalari.

3. Xromning yer po’stlog’idagi ulushi.

4. Xrom kim tomomnidan kashf qilingan.

5. Xrom ( VI ) – oksidning fizik xossalari.

Xromning kimyoviy xossalarini so’rash uchun “ Kim chaqqon “ o’yini. Bunda o’quvchilarga tarqatma materiallar tarqatiladi, javobini doskada yozish talab etiladi.

1 – guruhga:

Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshiring:

Cr → CrO → Cr(OH)₂ → Cr(NO₃)₂
2 – guruhga:

Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshiring:

Cr → Cr₂O₃ → Cr(OH)₃ → Cr(NO₃)₃

3 – guruhga:

Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshiring:

Cr → CrO₃ → H₂CrO → K₂CrO₄

III. Ynagi mavzu bayoni:

Dars rejasi:

1. Marganesning davriy sistemadagi o’rni, atom tuzilishi.

2. Marganesning olinishi.

3. Marganesning fizik xossalari

4. Marganesning kimyoviy xossalari.

5. Marganesning birikmalari.

6. Marganesning ishlatilishi.

7. Marganesdan tayyorlangan xalq xo’jalik mahsulotlaridan misollar keltiring

№	Xossalari
1	Davr raqami	4
2	Qator raqami	4
3	Guruh	VII - B
4	Tartib raqami	25
5	Atom tuzilishi	+25 ( pratonlar soni) 2e,8e,13e,2e. 1s^22s^22p^63s^23p^63d^54s^2
6	Nisbiy atom massasi	54,938
7	Zichligi	7,44 g/sm^3
8	Suyuqlanish harorati	1244 ^oC
9	Qaynash harorati	2080 ^oC
10	Yer po’stlog’idagi ulushi	0,1 %
11	Tabiatda uchrashi	MnO2 – pirolyuzit, Mn3O4 – gausmanit Mn2O3 – braunit
12	Kash etgan olim	K. Sheele, 1774 yil

Olinishi: Marganaes oksidini elektr pechlarida kremniy bilan qaytarib yoki alyuminotermiya

usuli bilan marganes olinadi.

Mn₃O₄ + 2Si → 3 Mn + 3SiO₂ 3Mn₃O₄ + 8Al → 9 Mn + 4Al₂O₃

MnSO₄ tuzini elektroliz qilish orqali ham olinadi

Fizik xossalari: Marganes kumushsimon oq rangli metal. Ba’zi fizik xossalari bilan yuqorida tanishdik

Kimyoviy xossalari: Marganes metallining sirti yupqa oksid parda bilan ( Mn₂O₃) qoplangan.Shu sababli, hatto qizdirilganda ham havoda oksidlanmaydi.

Marganes qizdirilganda kislorod bilan haroratningo’zgarishiga qarab MnO, MnO₂, Mn₂O₃, Mn₃O₄ larni hosil qiladi:

4Mn + 3O₂ = 2 Mn₂O₃

Suv bilan qizdirilganda:

4Mn + H₂O = Mn(OH)₂ + H₂ ↑

Metallmaslar bilan:

Mn + Cl₂ = MnCl₂

Mn + S = MnS

3Mn + N₂ = Mn₃N₂

Suyultirilgan kislotalar bilan:

Mn + 2HCl = MnCl₂ + H₂ ↑

Mn + H₂SO₄ = MnSO₄ + + H₂ ↑

Konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar bilan:

Mn + 2H₂SO₄ = MnSO₄ + SO₂ + 2H₂O

Mn + 2H₂SO₄ = Mn(NO₃ )₂ + 2NO₂ + 2 H₂O

Birikmalari: Marganaesning 5 xil oksidi ma’lum.

MnO - Marganes ( II ) - oksid .Asoslai oksid.

Mn₂O₃ - Marganes (III) - oksid .Asoslai oksid

MnO₂ - Marganaes ( IV ) - oksid .Amfoter oksid

Mn₂O₇ - Marganaes ( VII ) - oksid.Kkislotali oksid

Mn₃O₄ - aralash oksid. Marganes ( II ) va marganes (III) – oksidlarning aralashmasi.

Amaliyotda marganesning ( IV ) – oksidi ( kuchli oksidlovchi) va Mn₂O₇ oksidiga mos keluvchi tuzlari ko’p ishlatilad.

Mn₂O₇ marganes (VII) – oksidi yog’simon suyuqlik, kaliy permanganatdan olinadi:

KMnO₄ + + H₂SO₄ = K₂SO4 + Mn₂O₇ + H₂O

Mn₂O₇ qizdirilganda parchalanib ketadi:

2Mn₂O₇ = 2 MnO₂ + 3 O₂

KMnO₄ - kaliy permanganate.

Kaliy permanganat – to’q qizil rangli kristall modda bo’lib, suvda yaxshi eriydi. Tibbiyotda ishlatiladi. Kuchli oksidlovchilik xossasiga ega.Uning oksidlovchilik xossasi eritmaning muhitiga qarab turlicha:

Kislotali muhitda:

2KMnO₄ + 10KCl + 8H₂SO₄ = 6 K₂SO₄ + 2MnSO₄ + 5Cl₂ + 8H₂O

Ishqoriy muhitda:

2KMnO₄ + 2KOH + K₂SO₃ = K₂SO₄ + K₂ MnO₄ + H₂O

Neytral muhitda:

2KMnO₄ + H₂O + 3K₂SO₃ = 3K₂SO₄ + MnO₂ + 2KOH

Ishlatilishi: Marganes va uning birikmalarining xalq xo’jaligida ishlatiladi. Po’lat ishlab chiqarishda, qotishmalar tayyorlashda, metal buyumlarni sirtini qoplashda , katalizatorlar sifatida ishlatiladi.
Birikmalari:Marganesning 5 xil oksidlari ma`lum.

MnO-marganes (II) oksid

Mn₂O₃- marganes (III) oksid

Mn ni

oksidlari MnO₂- marganes (IV) oksid

Mn₂O₇- marganes (VII) oksid

Mn₂O₃- marganes (II) va (III) oksidlarning aralashmasi.

Kaliy permanganat –toq-qizil rangli kristal modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi.

2KmnO₄+8H₂SO₄+10KCL=6K₂SO₄+2MnSO₄+5Cl₂+8H₂O

Ishlatilishi:Mn va uning birikmalarining xalq xo`jaligidagi ishlatilishi:

Po`lat ishlab chiqarishda

Qotishmalar tayyorlashda

Mn Katalizatorlar sifatida.

Mineral o`g`itlar

Oksidlavchilar

Tibbiyotda

Mustahkamlash: “Klaster “usulida foydalanamiz.

Shuningdek, masalar yechish ham mavzuni ustahkamlashga yordam beradi.

1- masala. Marganaes oksidlaridan birining tarkibida 50,5 % kislorod bo’ladi. Ushbu oksidning formulasini aniqlang. U qanday xossaga ega?

2 – masala. Marganes sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishganda 5,6 litr vodorod ajralib chiqqan bo’lsa necha gramm marganaes reaksiyaga kirishgan?

V. Uyga vazifa: darslikdan 30 – mavzuni o’qish, hamda savol va topshiriqlarni bajarish.

O’quvchilarni baholash. Darsni tamomlash