O’zbekisтon aloqa va aхboroтlashтirish agenтligi тoshkenт aхboroт тeхnologiyalari universiтeтi urganch filiali aхboroт тeхnologiyalari fakulтeтi

Тalaba (shaxsiy nomer, FIO, to’g’ilgan sana, kurs mutaxasislik)

Relyatsion Ma’lumotlar bazasi munosabatlarni o’zaro bog’langan to’plamidir. Har bir munosabat kompyuterda fayl ko’rinishida tasvirlanadi.

Fayl	Jadval	Munosabat	Mohiyat
Yozuv	Satr	Kortej	Mohiyat nushasi
Maydon	Ustun	Atribut	Atribut

 Munosabatlar jadval ko’rinishida berilganda quyidagi xossalarga ega bo’ladi:

1.     Jadvalni har bir elementi ma’lumot elementi hisoblanadi va takrorlanuvchi guruxlar bo’lmaydi;

2.     Barcha ustunlar jadvalda bir jinslidir;

3.     Har bir ustunda nom tayinlangan;

4.     Jadvalda bir xil satr ikki marta uchramaydi;

5.     Bunday jadvallarda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda qaraladi va ixtiyoriy ketma – ketlikda ishlatilishi mumkin.

Bunday xususiyatli jadvallar munosabat deb kelishilgan (otnosheniya - relation).

Har bir munosabatda kortejlar identifikator kalitiga ega bo’lishi kerak. Kalit quyidagi ikkita xossaga ega bo’lishi kerak:

1.     Kartej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak;

2.     Kalitda ortiqchalik bo’lmasligi kerak. Bu degani hech qanday atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.
2. Ma’lumki, ma’lumotlarning talqini bilan birga ular orasidagi munosabatlarni tasvirlash imkoniyatlari ham ta’minlanishi zarur. Ma’lumotlarni berilgan talablarga mos tarzda talqin etilishning intellektual vositalariga ma’lumotlar modeli deyiladi. Ma’lumotlar modeli – bu ma’lumotlarni abstraktlash vositasidir. U ma’lumotlarning muayyan qiymatlarini emas, balki ularning axborot mazmunini tasvirlash imkonini beradi. Boshqacha aytganda, ma’lumotlar modeli o’rmonni alohida olingan daraxtlar tarzida emas, balki yaxlit o’rmon tarzida tasvirlash imkoniyatini taqdim etuvchi vositadir.

Mavjud turfa modellar tashqi dunyoning turli qirralarini tasvirlashga mo’ljallangan. Fizik modellar fizik xususiyatlarni o’rganish, matematik modellar matematik ifoda va formulalar yordamida tashqi dunyoni ifodalash, iqtisodiy modellar iqtisodiyot an’analarini tasvirlash va uning taraqqiyotini bashorat qilish imkonini beradi. Ma’lumotlar modellari esa ma’lumotlarning xususiy semantikasini tasvirlash imkonini beradi hamda bizni tashqi dunyo haqidagi o’ziga xos bilimlar bilan qurollantirishga xizmat qiladi.

Ma’lumotlar modeli tushunchasini oydinlashtirish uchun modellashning elementar ob’ektlariga, taxminan bo’lsada, aniqlik kiritish zarur. Buning uchun, ma’lumotlarning elementar birligi hisoblangan, <ob’ekt nomi, ob’ekt xususiyati, xususiyat qiymati, vaqt> tarzida ifodalanadigan kortejni qaraylik. Odatda hodisa (yoki g’oya) biron ob’ekt (ob’ekt nomi) va uning qandaydir xususiyatiga (ob’ekt xususiyati) bog’liq holda ro’y beradi, bunda ob’ekt xususiyati ma’lum bir vaqtda (vaqt) muayyan bir qiymatga (xususiyat qiymati) ega bo’ladi.

Ushbu to’rt xususiyatdan «vaqt»ni hisobga olish ko’pincha qiyinchilik tug’diradi. Ko’pgina hollarda ma’lumotlar qayd etilishining vaqtini ko’rsatmasdan, ularni tartibini keltirishning o’zi kifoya yoki eng so’nggi ma’lumotlarnigina taqdim etish yetarli bo’ladi. Shuning uchun ko’pchilik ma’lumotlar modellarida boshqa xususiyatlar kiritilishi yoxud ob’ektlarni tartibga solinishi evaziga vaqt unsuri chiqarib tashlanadi.

Vaqt unsuri e’tiborga olinmagani holda ma’lumotlarning elementar birligini quyidagicha tasvirlash mumkin: <ob’ekt nomi, ob’ekt xususiyati, xususiyat qiymati>. Ushbu ifoda turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bu esa ko’plab ma’lumotlar modellarining yaratilishiga sabab bo’lgan. Elementar ma’lumotlar va ular orasidagi aloqalarni tasvirlashning usullaridan biri tarmoqli tuzilma hisoblanadi. Bunda graf cho’qqilari ma’lumotlar elementlariga, yoylari esa ular orasidagi aloqalarga mos keladi.

Ma’lumotlar orasidagi aloqalarni belgilashning boshqa usuli ma’lumotlarni toifalarga ajratishdan iborat. Bir toifadagi ma’lumotlar o’xshash deb hisoblanadi. Ma’lumotlarni toifalash darajasiga ko’ra ma’lumotlar modellari ikki sinfga bo’linadi: kuchli tiplashtirilgan va kuchsiz tiplashtirilgan ma’lumotlar modellari.