O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

QO’SHIMCHALAR OMONIMLIGI
Shakldoshlik nafaqat leksemalarga, balki qo‘shimchalarga ham xos xususiyat sanaladi. Qo‘shimchalarning ayrimlari ifodalanishiga ko‘ra aynan bir-biriga o‘xshasa-da, mazmun-mohiyati bilan keskin farqlanadi.
Masalan, -in qo‘shimchasi:
a) ot b) sifat d) ravish e) fe’lning nisbat
yasovchi yasovchi yasovchi shaklini yasovchi

tiqin to‘lin ostin-ustin ilin

yig‘in erkin birin-ketin ko‘rin
chaqin yashirin qishin-yozin qilin

Bunday qo‘shimchalar o‘zbek tilida ko‘plab uchraydi. -ma, -chi, -li, -dor, -ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz kabi qo‘shimchalarni bunga misol qilib keltirish mumkin.

qalamdon (ot) qadrdon (sifat)
toshqin (ot) jo‘shqin (sifat)
tepki (ot) kechki (sifat)
qatlama (ot) bo‘g‘ma (sifat)
o‘roq (ot) qo‘rqoq (sifat)
yoshlik (ot) sirdaryolik (sifat)
yuzsiz (sifat) so‘zsiz (ravish)
yugurik (sifat) ko‘rik (ot)
kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) erinchak (sifat yasovchi)
gapirma (fe’lning bo‘lishsiz shakli) burma (sifat yasovchi)
yuzlab (chama son shakli) haftalab (ravish yasovchi)
qizcha (kichraytirish shakli) erkakcha (ravish yasovchi)
Dilafro‘zxon (hurmat shakli) kitobxon(ot yasovchi)
do‘sti (III shaxs, birlik shakli) boyi (fe’l yasovchi).
oqish (ozaytirma shakli) kelish (harakat nomi)
otam (egalik shakli) ko‘rdim(shaxs-son shakli)
ukang (egalik shakli) bording(shaxs-son shakli)

IBORALAR OMONIMLIGI
! Shakli bir xil iborlar bo’lib, ammo ularni turli vaziyatlar qo’laniladi
Bosh ko’tarmoq= 1. Xalq birdaniga bosh ko’tardi. 2. Maysalr ko’klamda ast bosh ko’tardi.
Boshiga ko’tarmoq= 1. U onasini boshiga ko’taradi. 2. Bolalar uyni boshiga ko’tardi.
Ko’z yummoq= 1. Bu ishalrga endi ko’z yum. 2. U bu dunyodan ko’zi yumiq ketdi.

BIR MA’NOLI VA KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR
Тilimizdagi so‘zlarning juda katta qismi ko‘p ma’nolidir, chunki kishilar o‘zining kundalik hayotida yangi paydo bo‘lgan tushun­chalarning har biri uchun alohida-alohida so‘zlar qo‘llayveradigan bo‘lsa, so‘zlarning soni o‘ta ko‘payib ketib, ularni xotirada saqlash mumkin bo‘lmay qolardi. Natijada tildan foydalanish ham qiyinlashib, u sekin-asta yaroqsiz holga kelib qolgan bo‘lardi.
Shuning uchun ham har qaysi tilda sanoqli til birliklarning turli xil kombinatsiyalaridan cheksiz tushuncha va fikrlarni ifodalashga harakat qilinadi. Ana shunday harakat tufayli tilda ilgari mavjud bo‘lgan so‘zlarga yangi-yangi ma’nolar yuklanadi. Natijada ko‘p ma’noli so‘zlar maydonga keladi. Masalan, tosh so‘zi dastlab «qattiq», «sovuq jism» ma’nosida qo‘llangan: «Yo‘lda tosh yotibdi.» Keyinchalik «qattiqlik» ma’nosini faollashtirib, tosh bag‘ir, bag‘ri tosh birikmalarida bag‘irning sifatlovchisi vazifasida ko‘chma ma’noda qo‘llanila boshlangan. Yoki ko‘z so‘zi dastlab faqat «tirik organizmning qavariq shaklga ega bo‘lgan ko‘rish a’zosi» ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, keyinchalik «qabariqlik» ma’nosini faollashtirish asosida «daraxtning ko‘zi», «yorug‘lik bilan ta’minlash» ma’nosini faollashtirish orqali «derazaning ko‘zi» ma’no­larida qo‘llanila boshlandi.