O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

B E G Z O D I M I N O V

O’ZBEK TILIDAN
MA’RUZALAR TO’PLAMI
1- QISM

(FONETIKA- LEKSIKOLOGIYA)

Ushbu qo’lanma Akademik litsey, kasb-hunar kolleji va maktab darsliklari asosida tuzilgan.

“O’zbek tiliga kirish”
Til- bu ijtimoiy hodisa hisoblanib, kishilar o’rtasidagi aloqa vositasi hisoblanadi. Tafakkur va til har doim bir-biridan farq qiladi. Tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ijtimoiy hodisalardir. Inson nutqi, til vositalari bo‘lmasa,
fikrlash ham bo‘lishi gumon. Tafakkur va til aynan bir xil hodisa emas. Tafakkur zohiriy olamning inson miyasida umumlashgan, til bilan ifodalanadigan in’ikosi. Til esa fikrni ifodalash usuli, uni qayd etib boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasi. Boshqacha aytganda, til —tafakkurning borliq shakli. Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkurning mevalari va ma’naviy boyliklarini zamon va makonda abadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqozo qiladi, bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi. Dunyoda 10 mild aholi bo’lsa, ular 6000 ortiq tilda gaplashadi.
SO‘Z DEGANDA NIMA TUSHUNILADI
So‘zda ikki jihatni – tashqi va ichki, belgi va ma’noni ajratish mumkin. Belgi — bu aytilgan so‘zning yozuvdagi ifodasi yoki tovush qobig‘i. Har bir belgi nimanidir
anglatadi. So‘z belgi va ma’noning birligidir. Masalan,bayroq so‘zini tashkil etgan harflar, tovushlar (b a y r o q) kabi ongimizda tasavvur etilgan moddiy belgi bo‘lib,o‘zbek tilida muayyan ma’noni ifodalaydiki, u hissiyruhiy, g‘oyaviy jihati bilan boshqa belgilardan farq qiladi. Bunda tashqi — moddiy belgi (harf, tovush) va ichkibelgi — yozilgan yoki aytilgan so‘zning hissiy-ruhiy timsoli farqlanadi. Biz muayyan nutq jarayonida u yoki bu so‘zni eshitmasak-da, shu so‘zning qanday yozilishi va aytilishini tasavvur qila olamiz. Xuddi ana shu holat so‘zning ichki, hissiy-ruhiy belgisidirki, u tashqi belgi va shunga mos ma’no bilan chambarchas bog‘liq. Ichki belgilar va ularning ma’nolari orqali biz o‘z fikrimizni shakllantiramiz, o‘ylaymiz, mushohada yuritamiz. Tashqi belgilar orqali esa fikrlarimizni (og‘zaki, yozma) nutqqa ko‘chiramiz, ularni boshqalarga yetkazishga harakat qilamiz, nutqiy aloqa uchun zarur sharoit yaratamiz. Ifodalanayotgan narsa, tushuncha, ma’no va belgi o‘zaro bog‘liqdir.