O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

SO‘Z VA LEKSEMA
Nutqimiz so‘zlarning qo‘shiluvidan hosil bo‘ladi. So‘zni talaffuz qilganimizda va qulog‘imiz bilan eshitganimizda go‘yo u faqat tovushlar ketma-ketligidan tashkil topgan butunlikdek tuyuladi. So‘zni bunday tasavvur qilish bir yoqlamadir, chunki har qanday tovushlar birikmasi so‘zni hosil qilavermaydi. Masalan, so‘, ko‘s singari tovush birikmalarini so‘z deb bo‘ladimi? Yo‘q. So‘z bo‘lish uchun tovushlar birikmasining o‘zigina kifoya qilmaydi. Ma’lum tovush va tovushlar birikmasi ma’no bilan bog‘langandagina so‘zga aylanadi. Yuqoridagi tovush birikmalarining tartibini o‘zgartirsak, ular ma’lum ma’no bilan bog‘lanadi. Masalan, o‘s, so‘k kabi.
Demak, so‘zning ikki tomoni: moddiy tomoni (tovush yoki harflar ketma-ketligi) va ma’no tomoni mavjud.
Ma’lum ma’no bilan bog‘langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi so‘z sanaladi.
leksik va grammatik ma’nolarning muayyan tovush yoki tovushlar birikmasi bilan barqaror munosabatidan tashkil topgan butunlikka nisbatan so‘z atamasi qo‘llaniladi.
Grammatik ma’nosiz, faqat leksik ma’no bildiruvchi til birligi uchun leksema atamasi qo‘llaniladi.
Bunday vaqtda so‘z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi.
Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan so‘zlarni ajratamiz. So‘zlar esa leksema va grammatik qo‘shimchalarga bo‘linadi. Тilning lug‘aviy (leksik) ma’no bildiruvchi birligi leksema sanaladi. Lug‘atlarda bosh so‘z sifatida leksemalar beriladi.

Leksima	So’z
Grammatik ma’nosiz faqat leksik ma’no bildituvchi birlik	Ma’lum ma’no bilan bog’langan, morfologik shakllanga tovush va tovushlar yig’indisi.
Leksikologik birlik	Morfologik birlik
Leksima lug’atlarda bosh so’z sifatid beriladi	Tahlil jarayonida gap so’zlarga, so’zlar leksima av Grammatik qo’shimchalarga ajratiladi