O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Soz’lar shakl va ma’no munosabatiga ko’ra quydagi turlarga bo’linadi: omonimlar, sinonimlar, antaonimla.
O M O N I M L A R (shakldoshlik)
! Aytilishi va yozilishi bir xil, ammo bir-biriga o’xshamagan turli ma’nolarni bildiruvchi so’zlar omonimlar deyiladi. Omonimlarni fan tilida shakldoshlik, bir so’zning turli shakllari, bir so’zning ikki yoki uch shakli deb ham ataladi.
1. So’z (leksik) omonim 2.Qo’shimcha (affiksli) omonim 3. Iboralar omonim
So’z (leksik) omonim
! So’zlar o’zaro bir-biri b-n shakldosh bo’ladi.
1. Ko’chadan o’tsang, qarab o’t. 2. Bitta ham yovvoyi o’t qolmasin. 3. O’t ishi qovurmoq. 4. O’t pufagi ishdi.
O’zingizni sinang.
Tut____________________, yut________________________, oq_________________, yot_____________ uch_______________________, palla______________________, tush________________, shim___________ sir____________________, ot______________________, qovoq____________________, tort____________
Un__________________, qoralamoq__________________, suzmoq_____________, nor__________
Tom______________, terma___________, chang__________ kech____________, pay

! Omonim so’zlar bir so’z turkumi doirasida ham, har xil so’z turkumi dirasida ham yuzaga keladi.

Un=mahsulot(ot), ovoz (ot); suzmoq=cho’milmoq(fe’l), ovqatni suzmoq(fe’l); chopmoq= yer chop (fe’l), yugurmoq (fe’l); pay= inson a’zosi (ot), iziga tushmoq (fe’l), shira = hasharot (ot), qand (ot); sug’ur= tort(f), hayvon(ot); tik= kiyim tik (fe’l), tik qomat (sifat);
Yozmoq son
Palata nota
Savdo qiyiq
Qayin davlat
Havo rasm
Kadr mushak
Karam yoz
Band chaqmoq
Tom
!Omonimlarga qo’shimcha qo’shilganda omonimlik xususiyatini yo’qotmaydi, faqt hech bo’lmaganda ikkitasi bir so’z turkumi doirasida bo’lishi shart.
Suzmoq+di. Onam ovqat suzdi. Bolani mol suzdi. Qizcha suvda suzdi.= omonim
Bitmoq+di. Senga doston bitdim. Cho’lda hosil bitdi. Kanal 45 kunda bitdi.
Lug‘aviy (leksik) omonimlar nutq jarayonida so‘z o‘yini uchun qulay imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, badiy adabiyotda tajnisli she’rlar, tuyuqda, zakiylik san’atida ulardan o‘rinli foydalanish askiyachilarning mahorati sanaladi.
Masalan, Abdulhay Maxsum Navbahor payrovi bo‘yicha askiyada: «Ikkovlaring ham o‘ta dangasasizlar. Yakshanba kuni olma bog‘ga kirib, daraxtlarni oqlaymiz», desam, «Bizni ish kam joyga yetaklang», deysizlar. Bu o‘rinda ish kam «uzum ko‘tarib taraladigan moslama» va «ish kam» ma’nolarini bildirish uchun qo‘llangan yoki G‘ulomjon Ro‘zi­boyev cho‘tir so‘zining tovush tomonining bir xilligidan foydalanib, ikki so‘z o‘rnida ishlatadi:
«Bir gap eshitib qoldim. Saydullaxon choyxonada nasiyaga muomala qilib, idoraga pul topshirmagan ekan, hisobchilar o‘zini o‘tqazib olib, «cho‘turyapti» deb eshitdim. Bu o‘rinda cho‘tir so‘zi: 1. Bujur; 2. Cho‘t ur ma’nolarida ishlatilgan.
O‘zbek tilida leksik omonimlar ko‘p ishlatilganligi sababli, u maxsus she’riy janr — tuyuqqa ham asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bunim yo‘q, unim yo‘q, Qo’lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot
Uyimda unim yo‘q. Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot
Ishimda unum yo‘q, Nasihatim yod qilib ol, yolg’izim
Aytishga unim yo‘q Yolg’iz yursa, change chiqmas yaxshi ot
Lug‘aviy omonimlarni toping, ma’nosini izohlang.
1. Kamina 80 yoshni qoralayapman, mustaqil davlat O‘zbekis­tonning ardoqli farzandiman. 2. Men otam haqida roman qoralayapman. 3. Ham-mang o‘z aravangni tort. 4. Odinaxon dasturxon ustiga tort tortdi. 5. 31- avgust sanasi hech qachon, hech kimning yodidan ko‘tarilmaydi. 6. Keltirilgan mollarni birma-bir sana. 7. Yuzta nomarddan bitta mard yaxshidir. Yuz terisini toza saqlamoq uni har xil mikroblardan xoli qiladi.