O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

SINONIMLAR (ma’nodoshlar)
! Bir ummumiy ma’noni ifodolovchi ikki va undan ortiq so’zlarga sinonimlar(ma’nodoshlar, bir ma’nodagi bir nechta so’z) deyiladi.
oraz, uzor, ruxsor, chehra, yuz, bet, aft, bashara, nusxa, turq gapirmoq, aytmoq, demoq, so’zlamoq, do’ng’lamoq , shivirlamoq, vaysamoq…
! sinonim so’zlarni o’sib boorish tartibi bilan joylashtirilsa, maqsadga bog’liq bo’lib, u hissiy bo’yoqdorligiga qaraladi.
Boshqacha — o‘zgacha — ajib — ajoyib — g‘alati — g‘aroyib — alomat — antiqa.
Тuzuk — durust — bir navi — yaxshi — zo‘r — a’lo — gap yo‘q — mixdek.
Sinonimlarni uchta turi bor.
1. So’z sin 2. Qo’shimcha (affiksli) sin 3. Iboralar sin
So’z (leksik) sinonim
So’zlar doirasida ma’nodoshlikni hosil qiladi va quydagicha guruhlarga bo’linadi.
A) to’liq sinonimlar- chet tilidan kirib kelga so’zlar hisobiga amalga oshib , ularnin o’rnini erkin ravishda almashtirish mumkin.
M: o’qituvchi, muallim, ustoz, domla, pedagog, murabbiy, tarbiyachi
Apteka-dorixona, jarrox- xirurg. Tilchi-lingvist
B) ma’noviy sinimlar- so’zlarni ijobiy va salbiy bo’yoqdorligi hisobga olinadi. Ularni o’rnini har doimo erkin ravishda almashtirib bo’lmaydi. Holatni kuchli va kuchsizligiga ahamiyat beriladi.
Nam-ho’l-shalobo
Ijobiy : chehra, yuz, ruhsor, oraz Salbiy : bashara, turq, nusxa, aft, bet
D) Uslubiy sinonimlar: nutq uslubi doirasida so’zlarni tasniflash.
Boss, xo’jayin, shef, sheriff (so’zlashuv), shoh, podishoh, rahnamo (badiiy, ) rahbar, boshliq, rais (rasmiy-idoraviy)
E)Shartli sinonim – so’zlar matn tarkibidagina sinonim bo’ladi. Ilk bor H. Olimjon qo’llagan.
Nega kerak edi, shu chiroy, shu o’t,
Shu yoniq yulduzni ko’zga yashirmoq. (Asli chiroy, o’t, yulduz sinonim emas)

O‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan so‘z va qo‘shimchalar sinonimlar uyasi yoki sinonimlar qatori deyiladi.
Har qanday uslubiy xoslanish va so‘zlovchining bahosidan xoli bo‘lgan sinonimlar qatori a’zosi dominanta (uslubiy xoslanish va baho bildirishga ko‘ra neytral) sanaladi. Demak, yuqoridagi sinonimlar qatorida yuz dominanta sanaladi.
! Sinonimlar faqat bir so’z turkumi doirasida bo’ladi.