O’simliklar fiziologiyasi

Novdaning shoxlanishi.
Urug‘li o‘simliklarga xos bo‘lgan shoxlanish novda uchi 
meristemalarining yon kurtaklar hosil qilishi natijasida yuz beradi. Yon kurtaklar barg qo‘ltiqlarida hosil 
bo‘ladi. Yon va uchki kurtaklar tuzilishi jihatidan farqlanmaydi. Ular sovuq va mo‘tadil iqlimli 
sharoitlarda qish fasli boshlanishi bilan tinim holatiga o‘tadi. Bu davr bir necha oy davom etishi mumkin 
va bunday kurtaklar qishlovchi kurtaklar deyiladi.
Agarda ular uzoq vaqt uyg‘onmasdan tinch holatda tursa, yashirin kurtaklar deyiladi.Bundan 
tashqari barg, poya, ildizlarda qo‘shimcha kurtaklar ham hosil bo‘ladi. Barg qo‘ltig‘ida joylashgan yon 
kurtaklar ikki xil ingibitorlar ta’sirida bo‘ladi. Birinchisi rivojlanayotgan uchki apikal kurtak tomonidan 
bo‘lsa, ikkinchisi shu barg tomonidan bo‘ladi. Ammo asosiy to‘xtutuvchi-ingibitor bo‘lib uchki apikal 
kurtaklar xizmat qiladi. Uchki apikal kurtakning ingibitorlik xususiyati har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, 
baland bo‘yli kungaboqar o‘simligidagi uchki apikal kurtakning ingibirlovchi ta’siri butun poya bo‘ylab 
tarqalgan bo‘lib butun vegetatsiya davomida shoxlanishga qarshilik qiladi. Pomidori va kartoshka 
o‘simliklarining o‘sishi davomida uchki kurtak uzoqlashgan sari uning ta’siri ham susaya boradi. 
Tajribalarda apikal kurtakni olib tashlash, uning ingibitorlik xususiyatini yo‘qolishiga olib kelishi 
kuzatilgan. 
K.Timani va F.Skug apikal kurtagi olib tashlangan poyaga auksin gormonini tomizish yon 
kurtaklarning o‘sishini to‘xtatishini tajribalar asosida ko‘rsatishgan. Xuddi shunday holat barg yaprog‘i 
olib tashlangan barg bandiga auksin tomizilganda ham kuzatiladi. 
Ildiz va poya munosabatlari.
Ma’lumki, o‘simliklardagi mana shu ikkala qismning doimiy 
ravishda o‘sib turishi tufayli o‘simliklar havodan va tuproqdan doimiy ravishda oziqlanib turadilar. Ildiz 
geterotrof organ bo‘lganligi sababli barglardan assimilyatlarning kelishiga, poya esa ildizdan suv va unda 
erigan mineral tuzlarning kelishiga muhtojdir. Ammo korrelyativ o‘sishning asosini trofik omillar emas 
balkim fitogormonlar tashkil qiladi. Masalan poyaning uchki qismidagi barg primordiylari. 
shakllanayotgan va yosh barglarda sintezlangan auksin ildiz hosil bo‘lishi umumiy genetik dasturning 
yuzaga chiqishiga yordam beradi. O‘z navbatida ildiz uchlarida ham sitokinin sintezlanib, auksin 
ishtirokida poyaning shakllanishida qatnashadi. Buni biz quyidagi sxema orqali ifodalashimiz mumkin.
Poya-------Auksin 
®---------- ® 
Zeatin-----Ildiz