O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

33-dars. Qo‘SHIMCHALARDA SHAKLDOSHLIK


Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o‘quvchilarning ongida qo‘shimchalardagi shakl­doshlik, ma’nodoshlik va zid ma’nolilik yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o‘quvchilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash.


1-topshiriq. O‘yinchoq — erinchoq, pistirma — bo‘g‘ma, yig‘in-to‘lin so‘zlaridagi qo‘shimchalarni bir-biriga solishtiring va o‘rtadagi farqlarini tushuntiring.
2-topshiriq. Yomg‘irli — seryomg‘ir so‘zlaridagi -li va ser- qo‘shim­chalari bildirayotgan ma’nolarni izohlang.


Shakldoshlik nafaqat leksemalarga, balki qo‘shimchalarga ham xos xususiyat sanaladi. Qo‘shimchalarning ayrimlari ifodalanishiga ko‘ra aynan bir-biriga o‘xshasa-da, mazmun-mohiyati bilan keskin farqlanadi.

Masalan, -in qo‘shimchasi:

a) ot b) sifat d) ravish e) fe’lning nisbat

yasovchi yasovchi yasovchi shaklini yasovchi

tiqin to‘lin ostin-ustin ilin

yig‘in erkin birin-ketin ko‘rin
chaqin yashirin qishin-yozin qilin

Bunday qo‘shimchalar o‘zbek tilida ko‘plab uchraydi. -ma, -chi, -li, -dor, -ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz kabi qo‘shimchalarni bunga misol qilib keltirish mumkin.

Shakldosh qo‘shimchalar quyidagi ko‘rinishlarda uchraydi.
1. So‘z yasovchilar.
qalamdon (ot) qadrdon (sifat)
toshqin (ot) jo‘shqin (sifat)
tepki (ot) kechki (sifat)
qatlama (ot) bo‘g‘ma (sifat)
o‘roq (ot) qo‘rqoq (sifat)
yoshlik (ot) sirdaryolik (sifat)
yuzsiz (sifat) so‘zsiz (ravish)
yugurik (sifat) ko‘rik (ot)
2. So‘z yasovchi qo‘shimcha so‘z shakli yasovchi qo‘shimcha bilan shakldosh bo‘ladi.
kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) erinchak (sifat yasovchi)
gapirma (fe’lning bo‘lishsiz shakli) burma (sifat yasovchi)
yuzlab (chama son shakli) haftalab (ravish yasovchi)
qizcha (kichraytirish shakli) erkakcha (ravish yasovchi)
Dilafro‘zxon (hurmat shakli) kitobxon(ot yasovchi)
do‘sti (III shaxs, birlik shakli) boyi (fe’l yasovchi).
3. Har qanday holatda so‘z shakli yasaydi.
oqish (ozaytirma shakli) kelish (harakat nomi)
otam (egalik shakli) ko‘rdim(shaxs-son shakli)
ukang (egalik shakli) bording(shaxs-son shakli)