Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema : Qádiriyat ideyası hám onıń milliy filosofiyadaǵı rawajlanıwı


Tayansh túsinikler: «Avesto», Islam, tasawwif táliymatı, kámil insan, adamgershiliklilik, fazıl adamlar qalası, bilimsúyiwshilik, qayır-saqawat, saqawat.
«Avesto»- qádiriyatlar deregi. «Avesto»- zardushtiylik dininiń múqaddes kitabı esaplanıp, dáslepki Shıǵıs filosofiyalıq qarasların ózinde sáwlelendiriwshi derek bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda insandı kámilǵa jetiwge erisiwinde miynet, jaqsı iskerlik, insaniylıq, saplıq, keńpeyillik sıyaqlı sapalardıń áhmiyeti anıq kórsetilgen.
Zardushtiylikte ádep-ikramlılıqtıń úlesi, saqawatlılıq belgisi - miynet dep kórsetilse, qosjaqpaslıq barlıq kemshiliklerdi keltirip shıǵarıwshı sebep ekenligine pát beriledi. Ásirese, dıyqanshılıq salasında qılınıp atırǵan miynet jaqsılıqtı júzege shıǵarıwshı tiykarǵı faktor, dep kórsetiledi. Dıyqanshılıq penen shuǵıllanıw, mo1shılıqtı payda etiwge qaratılǵan háreket Axura Mazda nızamına baǵınıw sanalgan. Dán ekken kisi taqıwalıq urıǵın egiwi, Mazdaga ıqlasbentlik ıqtıqatın ilgeri jıljıtıwı, iymandı azıqlandırıp turıwınıń ózi mıń ret sıyınıw menen bolsa, júzlegen qurbanlıq etiwge teń dep ataladı. Ǵálle jerden kógerip shıqqanda, dáwler lárzege keledi, ǵalla órıp alınıp atırǵanda dáwler nala etip qattı dawıs shıǵaradı, ǵálle jenshilip, un qılınıp atırǵanda olar qasha baslaydı, qamır qılınǵanında bolsa dáwlerdi joq etiwge boladı. Ǵálleniń mo1-kól bolıwı dáwlerdiń labine qızdırılǵan temir basılǵan sıyaqlı olardı tum-taraqay etedi.
Usı mısallarda «Avesto»da insan miyneti sebepli barlıq jaman páziylet, jamanlıq hámde qanxorlıqlardan qutılıwı múmkin, degen ideya ilgeri súriledi.
«Avesto»da insan pikiri, sózleri hám jumıslarına eki keri kúsh: Voxu Mine (Iygilikli pikir) hám Ako Mine (Jawız pikir) tásir kórsetedi, dep ataladı. Barlıq pikir, sóz hám jumıslar tiykarında negizgi jaqsı isler hám qanxorlıq turadı («Yasna», 30 -bap). Az-azdan etikalıq túsinikler jeke mazmun payda bola baslaydı. Mısalı, «jaqsı sózler» degende sózinde turıw hám berilgen wádeni orınlaw sıyaqlılar názerde tutilsa, «jaqsı ámeller» degende bolsa, sawda-satıq jumıslarında hadal bolıw, qarızdı waqtında tólew, urlıq hám talawshılıq etpew, ózgelerdiń dúnyasına kózin súzbewshilik, buzılıwlardan ózin tıyıw, átiraptaǵılarǵa zıyan jetkizetuǵın hár qanday háreketti payda etpew hám taǵı basqalar tusinilgen.
Iygilikli kúshlerge jawız kúshler qarsı bolgan. Jawız ruxlanıwlarǵa Drudjo (jalǵan sóylewshilik sezimi) basshılıq etken. Oǵan Jawız pikir (Ako Mine), Talawshılıq sezimi (Eshma) járdem bergen. Jawız, jaman pikir - Ako Mine, jaman sóz - Drudjo hám jawız ámel, jaman jumıs - Eshma obrazları tımsalı járdeminde ańlatpa etilgen.
Zardusht qanxorlıq kúshlerine kómeklesken adamlarǵa salıstırǵanda ayawsız múnásibette, sonıń menen birge, sharwashılıqtıń rawajlanıwına kesent beretuǵın jalǵan sóylewshilik ıqlasbentlerine qarsı gúreste bolsa shápáátsiz boladı. «Kim maǵan sadıq bolsa, eń jaqsı zatqa ılayıq boladı, kim sadıq bolmasa, oǵan eń jamanlıq násip etedi... Kim meni - Zardushttı quwatlasa, bunıń ornına qálegen barlıq zatları menen birge bir jup sawın siyir da aladı» («Yasna», 46 -bap), dep ataladı shıǵarmada.
«Jaqsı pikir» sóz dizbeginiń mazmunı ózinde ilahiy nızam ruwxındaǵı ideyalarǵa ıyelew, jaqın kisisine salıstırǵanda mehribanlıq kórsetiw, zárirlerge kómeklesiw, qanxorlıqqa qarsı gúreske mudamı tayar turıw, adamlardıń baxıt hám ıǵbalı jolında háreket etiw, tatıwlıq, qáwimlesler menen birge doslıq hám tatıwlıqta jasawǵa umtılıw ruwxındaǵı niyet hám pikirler tazalıǵın sáwlelendiredi. Insan pikiri menen hám taǵı basqalarǵa kúnshillik etpewi kerek. Jaqsı niyetli kisi ǵázepli bolmaydı, nadanlıqlarǵa berilmeydi.Avesto» táliymatında fizikalıq hám ruwxıy dúnya úsh turmıslıq dáwirge bólinedi.
Birinshi dáwir eń áyyemgi dáwir sanalıp, ol dáslepki turmıstı ańlatadı. Bunda da fizikalıq, da ruwxıy dúnyada jaqsılıq bayram etedi. Dúnyada jarıqlik hám insaniy baxıt húkimdar bolǵan. Birden-bir ayıpker - hákim Yima Vivaxvant bolıp, ol adamlardı putkilley razı qılıw ushın olarǵa qara maldıń góshi jegiziledi.
Ekinshi dáwir házirgi dáwir bolıp, bul dáwirde jaqsılıq ruwxlanıwları menen jamanlıq ruwxlanıwları ortasında gúres dawam etedi.
Úshinshi dáwir - kelesi turmıs. Bul dáwirde aqıl hám ádalat bayramı ornatıladı. Kelesi jaqsı turmıstı Artu ornatıp, dıyqanlar bay, húkimet bolsa bekkem boladı, dep ataladı. «Jaqsılıq tálimdi hám sadıqlıqtı ámelge arttırıp jaqsı hákimler húkim júrgizsin. Adamlarǵa hám olardıń áwladlarına baxıt hám ıǵbal keltiretuǵın tálimdi ámelge asırsın».
Juwmaqlap aytqanda, «Avesto» shıǵarmasında insannıń bárkamal bolıp jetilisiwinde onıń sózi, pikiri hám jumısı bir bolıwına úlken itibar beriledi. Usı etikalıq úshlik ideyası eń áyyemgi dáwirlerden baslap adamlıq jámiyeti rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında jaratılǵan kámil insan máselelerine arnalǵan Shıǵıs filosofiyalıq pikirleri mazmunınıń qáliplesiwine tiykar bolǵan desek, qáte etpegen bólemiz. Sebebi, ol jaǵdayda adamnıń insan retinde ruwxıy hám materiallıq jetilisiwi ushın zárúr bolǵan arnawlı bir talaplar óz ańlatpasın tawıp, turmıs kodeksi retinde tek ǵana Shıǵıs, bálki Batıs xalıqlarınıń da múqaddes ruwxıy miyraslarına aynalǵan.
Tasawwuf táliymatında aksiologiyalıq pikirlerdiń sawleleniwi. Kámil insan haqqında gáp ketkende, etika -ádep printsiplerine pát beriliwi biykarǵa emes. Adamnıń insanlıǵı, onıń sanalı janzat retinde turmıs keshiriwi hám turmıs tárizi, tábiyat, jámiyet hám adamlarǵa bolǵan hár qıylı múnásibetlerinde kórinetuǵın boladı. Onıń etika -ádebi áne sol insaniy etika shegarasında turıp mámile etiwi tariyxınan óz etikalıq túsinik hám qıyalların bayıtıp, keńeyttirip hám rawajlandırıp kelgeninen dárek beredi. Lekin adamzat jáne onıń ruwxıy dúnyası sonshelli keń hám quramalı, ol ayırım insaniy pazıyletler, iykemlesiw hám potencialları menen shegaralanıp yamasa belgilenip qalmaydı. Ol quramalı fizikalıq, intellektual hám psixikalıq ortaqlıqtı talap etedi. Áne, sonday quramalılıqtıń sistemalastırılgan kórinisi tasawwuf táliymatında sáwlelengen.
Tasawwuf táliymatı VIII ásirdiń aqırı hám IX ásir baslarında payda bolıp, pútkil musulman mámleketlerinde, atap aytqanda, Movaraunnahrda da keń tarqalǵan. Tasawwuf pútkil Shıǵıs ruwxıy turmısında insan kámilı haqqındaǵı ideyalardıń qáliplesiwinde zárúrli rol óynagan.
Sufistlik táliymatında kámil insan - bul dana, aqıllı, pák niyetli adam bolıp tabıladı. Olar ilahiy páklik, náziklik, isenim hám oylaw insaniyattı bále-qadalardan asıraydı, olardı abaylap asıraydı, dep bilgen. Sufistler áne sol ushın,- mine sol haqıyqat ushın umtılǵan. Negizi bolsa, kámil insan - bul olardıń ideali, ármanı boigan. Olar áne sol kámil insan, bilimli insan idealı arqalı bilimsizlik hám nadanlıqqa, ashkózlik hám dámege qarsı bel baylaǵan.
Tanımalı alım N. Kámilovtıń tariypi menen aytqanda : «Kámil insan — bir ideal, barlıq dúnyalıq hám ilahiy bilimlerdi iyelegen, sezimi tolıq ruwhqa tutas, payızlı,bereketli, ishki dúńya -ol, súwreti sárenjam, kewili iygilikli sezimlerge tolǵan pákize zat».
Shıǵıs filosofiyalıq oylawı tariyxında kámil insanǵa arnalǵan bir qatar kitaplar jaratılǵan. N. Kámilov Sayyid Abdulqo bolıp tabıladı Geloniy (Jeloniy) hám Aziziddin Nasafiy (XII ásir), Shayıqı Úlken Muhyiddin ibn al Arap (1165-1240 yy.), Abdulkarim Jili (1417 jılda qaytıs bolǵan) sıyaqlı oqımıslılar tárepinen bul túsinik mámilege kiritilgeni, Shayıq Aziziddin Nasafiy bolsa kámil insan teoretigi retinde tariyxta qalǵanı haqqında zárúrli maǵlıwmatlar beredi.
Aziziddin Nasafiy tariypinde kámil insan sháriyat, jolı menent hám rasında da jetik bolǵan adam, ol jaǵdayda tómendegi tórt zat kámillikke jetken boladı: jaqsı sóz, jaqsı minez, jaqsı etika hám bilimlendiriw.
Aziziddin Nasafiy bul tariypte zardushtiylik táliymatındaǵı etikalıq úshlıkke tiykarlanadı hám ol kámil insanǵa abstrakt insan emes, turmıstaǵı real adam retinde qaraydı. Yaǵnıy Aziziddin Nasafiy kámil insandı adamzat ushın payda keltiretuǵın shaxs retinde táriyplep, haqıyqıy kámillik ruwxıy -etikalıq pákleniw ornına júzege keliwin, ol haq jolınan barıp, xalıqqa payda keltiriwin aytıp otedi.
Sonday eken, Aziziddin Nasafiy bul pikiri menen kámillıktıń kriteryası retinde eki zattı: birinshisi, hám etika, yaǵnıy mómin-musulman, sawaplı insan bolıw, ekinshisi, óz-ózin túsinip jetiw dep qaraydı. Bul táliymatı menen Aziziddin Nasafiy da etikalı, mómin-musulman da ózligin tanıǵan insanlar haqıyqıy kámil insan degen ideyanı ilgeri súrgen. Lekin bul tariypler salıstırmalı bolıp, barlıq oqımıslılar da psixikalıq-ruwxıy qúdıret, aqıl -ol ziyreklik, jaqsı páziyletler birikpeni kórsetilgen insandı, soǵan umtıla otırıp jasaǵan ullı bir zattı kámil insan dep túsinilgen.
Sofiyler insan ruwxıy -psixikalıq kámillıkke erisiw jolında tórt basqıshtı ótiwi kerek, deydi.
Birinshi basqısh - sháriyat. Diniy dástúrler hám sháriyat isenimlerin, inanımların áyne, izbe-iz orınlaw, sebebi sháriyat nızam bolıp, bul nızam júzege keliwdi tárbiyalaydı.
Ekinshi basqısh - jol menen: nápsin tıyıw, kewillilik, qudaydı oylaw, awlaq jer, ruwxıy muhabbattı aydınlastırıp, quday haqqında oylaw, yaǵnıy jol menen - óliw, ózine keliw, kewlin páklep, ruwxtı nurlandırıwshı jolı, iskerlik forması.
Úshinshi basqısh - bilim: hámme zattıń, pútkil bolmısnıń úlesi - quday ekenin, óziniń mánisi quday mánisi menen birgeligin biliw hám tusinip jetiw. Bunda adam ushın barlıq menmenlik-ol hawa, tákabbırlık, dańq hám húrmet biymánilik bolıp kórinedi, sonda ol bilimli, yaǵnıy bilimli, qudaydı tanıǵan boladı.
Tórtinshi basqısh - haqıyqat. Bunda sófiy qudaydıń sarayına erisedi, kelbetine ashıq boladı, onıń menen birlesedi, sol arqalı insan pániy, yaǵnıy «analhaq» bola aladı.
Usı aǵıs tárepdarlarınan birinshi sofiy Iranlıq Abu Yazid Tayfur al-Bistomiy bolıp tabıladı (875-jılda qaytıs bolǵan). Sofiy Husayn ibn Mansur Xalloj bolsa ozinıń quday menen «qosılǵanı» tastıyıqlaw ushın «Anal haq» («Men haqıyqatpan») dep oz táliymatın járiyaladı. Ol paygambar hám «Qurannıń» múqaddesligin joqqa shıǵarıwǵa urınǵanliqta ayıplanıp, ırımshılarnıń illetleri sebepli óltiriledi. Sebebi, bul táliymat saray hám bilimsizligi menen jaqınlasqan bir qatar ılım-ol kámil hám teologiya ulamalarına jaqpaydı, kewildi joqarı haqıyqatqa jetiwi ushın páklew jolında etilgen iygilikli taliymat nadurıs (bidat) dep daǵaza etiledi.
Sufizmnıń ekinshi aǵımına tiyisli bolgan sófiylar birinshi aǵıs wákilleri qarawların qabıl etken, biraq olardı Islom dini nızam -qaǵıydalarına sáykeslestirilgen. Bul aǵımnıń eń belgili teoretigi - Zayniddin binni Muhammad imam Ǵazzaliy (1058-1111 yy.), Ahmad Yassawiyler bolıp tabıladı.
Imom Ǵazzoliy «Hújjetul Islom» atınıń alǵan sófiylik tiykarlawshılarınan esaplanadı. Onıń haqqında hátte «Quran» joǵalıp qalsa, onı Ǵazzoliydıń dóretpeleri boyınsha qayta tiklew múmkin», dep aytqanlar. Sebebi, Imom Ǵazzoliydıń «Tahofut al-falosifa» («Filosoflardı biykarlaw etiw»), «Ximiyası saodat» («Saodat ximiyasi»), «Ixya al-ulum addin» («Diniy ılımlardı tiriltiw») sıyaqlı Islom teologiyası sistemasın islep shıqqan dóretpeleri sonday dewge tiykar bólar edi.
Ǵazzoliy insannıń kámillikke jetiwi, yaǵnıy quday diydarına jetiwi ushın malum shártlerdi atqarıp, arnawlı bir joldı basıp ótiwi kerek, deydi. Bul jollardı ol hár bir sófiy Islom talapları -nızam -qaǵıydaları, isenimlerin, Quranı saqıynı haqıyqat dep bilip, oǵan hákimniń qol astındaǵı bolıwı hám olardı sózsiz orınlawında, dep biladi. Ǵazzoliy sufizm teoriyası haqqında sóylep, olar haqıyqattı logikalıq oy-pikirler tiykarında emes, bálki ishki keshirmeler arqalı tikkeley induktiv tárizde tusinip jetedi, dep kórsetedi. Sol sebepli sufizmnıń ishki jaǵdayın teoriyalıq bilim, sáwbet, oqıw arqalı emes, bálki sol jaǵdayǵa, olardıń turmıs tárizine kiriw arqalıǵına tusinip jetiw múmkin, deydi. Sonday eken, ámeliyat arqalıǵına sufizmnıń túp mánisin tusinip jetiw múmkin, degen juwmaq shıǵarıldı.
Ol áne sol jol kewildi sezim menen jaratılǵan maǵlıwmatlardan azat etedi, áne sonda aǵartiwshiliq deregi payda bolıp, dúnya ayqınlasadı, úyreniw jolı menen emes, bálki ózinnen sheginiw, ruwxıy denesiniń qaytadan tuwılıwı arqalı ǵana quday diydarına jetiw, pániy bolıw múmkin, dep tálim beredi. Sonday eken, Ǵazzoliy kewil pákligne ruwxıy denesiniń qaytadan tuwılıwı arqasında ǵana sońǵı shegaraǵa erisiw múmkinligin aytıp ótedi hám sol joldı usınadı. Sufizmnıń úshinshi aǵımı - bul naqshbandiya táliymatı menen baylanıslı. Bul aǵıs XIII ásirdiń aqırlarına qáliplese barıp, XIV-XV ásirlerde Movarounnahrda rawajlanǵan.
Naǵıshbandiya táliymatı óziniń turmıslılıǵı menen basqa jol menen ajıralıp turadı. Usı jol menen túbiri uzaqlarga, Oyanıw dáwirine barıp taqaladı. S.Alımov ingliz alımı J. S. Trimingemnıń izertlewlerine tıykarlanıp, Orta Aziyada eki ullı alım - Abdulhasan Ali al-Xoroqoniy (1034- jılda 80 jasında qaytıs bolǵan) hám Abu Ali al-Farmadiy (1084 jılda qaytıs bolǵan) lardıń sufizm rawajlanıwında úlesi úlken ekenligin aytıp ótedi. Sufizm áleminde belgili filosof Ahmad al-Ǵazzoliy hám Yusuf Hamadoniyler (1049 -1140 yy.) áne sol joqarıda atap ótilgen Farmadiynıń shákirtleri bolǵan.
Yusuf Hamadoniy tórt belgili xalifa (Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Jumsaqqiy (Barqiy), Xoja Ahmad Yassawiy, Xoja Abdulxalıq Ǵijduvoniy Xojagon) den sufizmnen tálim alǵannan, Naǵısbandiya jol menen payda boldı.
Jol menen ilimi iyesi málum oqıwdı alıp, jol menen jolbashsısı dárejesine jetkennen soń, Xojagon (keyinirek Naǵısbandiya) jolı menen belgileytuǵın hám isenimleri esaplanǵan tiykarǵı talaplardı jaratadı. Bul isenimlerdiń tórtewine dáslep Yusuf Hamadoniy tárepinen tártip berilgen bolıp, olar:
1. Xush dar dem - tirilik nápeste - ishkeriden shıǵıp atırǵan hár bir nápes sergeklik hám tınıshlıq maydanınan bolıwı, ǵáplet oǵan jol qóymawı kerek. Házireti Xoja Bahowiddin bul haqqında: «Bul jolda jumıstıń tiykarın nápes ústine qurıw kerek, zamannıń wazıypasına boysınıwda bolıwında qıyaldı ótken zamannan hám pikirdi keleshekten azat etsin hám hár bir nápesti zaya ketpewine urınsın»,- dep tálim bergen.
2. Názer bar qádem - názer qádemde, mártebege erispegen muriydlik jol júrgende onıń názeri mudamı ayaq pánjelerinde bólsin, názeri alaǵada bolmasın hám kereksiz orınǵa túspesin, degen mánisti ańlatadı. Bul - hár bir jumısqa juwapkershilik penen qaraw, paydasız zatlarǵa turmıstı sarp etiw etpewshilikke baǵdarlaydı.
3. Saparda watan - mártebege erispegen muriydlik adamıylıqtıń tábiyatında sapar qılsın, yaǵnıy jamanlıqtan jaqsılıq tárepke júrsin, degen mánisti ańlatadı.
Abdurahman Jamiydiń bir baytiniń túsindiriliwinde «Júrektiń ruwxıy áynegi álemdi jawlap alıwsı zahmerden azat bolsa, saplıq hám haq niyetler menen bezense, tábiyiy qálewler qarańǵilıǵı onnan kóterilse, jaratıwshı táliymatı hám ilahiy sapaların qabıl etiw ushın sapar hám muridtiń ruwxıylıqqa hájet qalmaydı, sebebi sapar hám muridtiń ruwxıylıǵınan maqset, júrekke ısıw beriw jáne onı tazalaw», dep atap kórseter eken, muridtiń ruwxıy sapar etiw-etpesligi olardıń xojagonlar mamanlıǵın payda etiwine baylanıslı. Eger óz orınlarında bunday tálimdi ámelge asırıwshı azizdi tapsa, tárki sapar etip «shıdam qásiyetleri»n payda etiwi «xojagonlardıń salıstırǵandaǵı mamanlıǵın qolǵa kirgiziw»i múmkin,- dep ataladı.
4. Awlaq jer - mártebege erispegen muridlik sırtqı tárepten xalıq penen, shın qálbinen haq penen birge degeni.
Joqarıdaǵı tórt isenimge Abdulxalıq Ǵijduvoniy taǵı tórt isenim - talaptı qosadı: yodkard, bozgasht, názerdosht, yoddosht.
Xoja Bahouddin Naǵısband bolsa óziniń úsh talabın qosadı : vuqufi zamaniy, vuqufi adadiy, vuqufi kewiliy.
Naǵısbandiya jolı menen ádep-etika jolı menen, sebebi bul jol menen áyne insannıń ruwxıy -etikalıq kámillikke jetiwi ushın qaysı dárejede qulıq-ádep talaplarına juwap beriwi, onı iyelep alıwıǵa baylanıslı bolıp tabıladı. Bunı biz Hazrat Bahouddinnıń ruwxıy túsinen da bilsek boladı. «Haqıyqat»ta sonday dep ataladı: «Olardıń jaqsı qulıq hám ádetleriniń shegarası joq edi. Olardıń etikalarınan biri mınada, eger olar qanday da bir dos yamasa dárwishtiń úyine barıp qalsa, olardıń barlıq perzentleri hám jaqınlarınıń hám xızmetshileriniń jaǵdayın sórar hám hár biriniń kewlin bir jol menen tabar edi... Dos -irgelesler hám dárwish-doslardan bárháma razı hám kewilli bólar edi. Olardıń bul sózi hár bir kisige tuwrı jol ushın dárek beriwshi edi».
Naǵısbandiya jol menen tiykarında hár bir insannıń hadal, pák bolıwı, óz miyneti menen turmıs keshiriwi kerekligi, taqat-qánáátlı bolıwı, kishipeyil, shın júrekten bolıwı, iyman hám ıqtıqatın bekkem tutıw, kewilde qudaydı yad etip, ámelde xalıq menen birge bolıw sıyaqlı adamgershilikli páziyletlerdi qaliplestiriw turadı. Bul pázıyletlerdi iyelep barıw procesinde insan páklenip baradı hám ruwxıy jaqtan Alla diydarına jetiwge ózin tayarlaydı.
Naǵısbandiya jolı menen kisilerde miyir-saqawat, shın júreklik, hadallıq, miynetsúyiwshilik, rasgóylik, taqat-qánááttıń qáliplesiwine baǵdarlanar eken, olarda jaman illetler: haram jumıslardan saqlanıw, yaǵnıy urlıq, napáklik, sıqmarlıq, jalǵan sóylewshilik, jalataylıq, jábir beriw, baylıqqa ashkózlik qoyıw sıyaqlılardı qaralaydı. Bunı biz Hazreti Xojanıń óz aytqanlarınan da bilsek boladı : «Shamǵa usaǵan, tokı hámmege tınıqlıq baǵıshla, óziń bolsa qarańǵıda bol»; « háwes hám nápsi xalqı tutqan jumıslar tiykarınıń barlıǵı páslikten ibarat esaplanadi. Jumıslarda niyetti tuwrı etiw eń zárúrli zat», «Kisi óziniń napsine dóhmet etiwi kerek. Kim haq allanıń bir atı inayatı menen óz nápsiniń jamanlıǵına teń, onıń hiyle-sumlıǵın ańlaǵan bolsa, bunday etiw oǵan ańsat boladı. Bul joldan juretuǵınlar da ózgelerdiń gúnasın da ózlerinen dep biliw halları kóp boladı».
Ibrohim Haqqul aytqanınday, tasawwuf xalqı insan xulqındaǵı barlıq nákaslıq, barlıq jamanlıqlar menen gúresiwshiler bolıp tabıladı. Sonday eken, sufizm - bul turmıs bolıp tabıladı. Turmıs bolsa, jaqsılıq penen de, jerkenishlilikler menen de tolı. Sufizm xalqı turmıstı áne sol jerkenishliliklerden tazalawda hár bir insannıń ózin ruwxıy tárepten páklew ushın gúresiwshiler bolıp tabıladı.
Arab musulman álemi Oyanıw dáwiri oyshıllarınıń aksiologiyalıq qarawları. Kóplegen sociallıq qarama-qarsılıqlarǵa qaramay, Orta Asiyalıq enciklopediyalıq oyshıllar tek ǵana tábiyattı ańlawshı ilimpazlar ǵana bolıp qalmadı. Sonıń menen birge, olar adamgershiliklilik ideyalarını engiziwshi hám anıqlama beretuǵın filosof-oyshıllar retinde da at qaldırdı.
Aldıńǵı oyshıllar - Abu Nasr Farobiy de uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Abu Rayhan Beruniy, Abu Ali ibn Sinolar sociallıq basqarıw principı, mámlekettiń gúllep-jasnawı ushın zárúr bolǵan adamgershiliklilik ideyaların ilgeri súriwdi hám adamgershilik basqıshları principlerin islep shıǵıwdı názerde tuttı.
Orta ásirler Shıǵıs páni hám mádeniyatı jetekshileri arasında shubhasız, óz dáwirinde zamanlasları tárepinen «Oqıtıwshı us-sanıy» («Ekinshi oqıtıwshı») dep at berilgen Abu Nasr Farobiy hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy (870-950) ge tiyisli.
Farabiydiń sociallıq ideyaları aqır-aqıbette joqarı dárejede rawajlanıwdı súyiwshi hám adamgershilikli bolıp tabıladı. Ol insandı sociallıq hádiyse retinde qaraydı hám adamlar arasındaǵı adamgershilikli múnásibetler olardıń qızıǵıwshılıqları, qálew-tilekleri hám óz ara járdem beriwiniń birlesiwi tiykarında júzege shıǵadı, dep esaplaydı. «Fazıl adamlar qalası» shıǵarmasında alım húkimdar tımsalında ózinde aqıl, erk, ilimge qızıǵıwshılıq, ádalatsúyiwshilik, aqılǵa salıwshılıq, uqıplılıq sıyaqlı sapalardı jámlewshi kámil insanǵa tán táreplerdi sáwlelendiredi.
Insan mashqalası jáne onıń rawajlanıwı Farabiy filosofiyalıq sistemasınıń eń zárúrli hám quramalı strukturalıq bólegin ózinde sáwlelendiredi. Óytkeni, onıń sociallıq, sociallıq-siyasiy táliymatı orayında hár tárepleme bárkámal insan hám insaniyat, uiarnıń ulıwma baxti, joqarı fazıllıqqa erisiwi jolları hám usılları mashqalası turadı. Bulardıń barlıǵına alım dúnyaǵa kózqarası, joqarı adamgershilikke tiykarlanǵanınan gúwalıq beredi.
Alım ásirese, etika, insan turpayı, jáne onıń tálim-tárbiyasına úlken itibar beredi. Onıń pikirinshe, insan ruwxıylıǵınıń joqarı dárejesi kewli, aqılı hám pikirlewinde sawlelenedi.
Ózinıń dóretpelerinde oyshıl joqarı etikalıq sapalar mártlik, saqıylıq, doslıq, qánáátlilik, adamlar menen birge iskerlikte insaniy minez-qulıq normalarına ámel etiw zárúriyatı haqqında bólek toqtalıp ótedi.
«Fazıl adamlar qalası», «Baxıt-ıǵbalǵa erisiw haqqında kitap» sıyaqlı dóretpelerinde alım adamlar hám mámlekettiń táǵdirinde diniy táliymatlarda aldınnan belgilep qoyılǵanına qarsı , rawajlanıw hám rawajlanıw deregi retinde dóretiwshilik iskerliktiń zárúrligin aytıp otedi. Ásirese, insannıń bilimlerdi iyelewi, ózinde sezimlik hám ruwxıy mútajlikler arasınnan kereklilerin tańlap alıw kónlikpesin payda etiwde járdem beretuǵın erktiń roli úlken ekenligin bólek ajıratıp kórsetedi.
Farabiy kámil insannıń zárúrli sapalarınan biri biliwge, ilim-pándi úyreniwge qızıǵıwshılıq bolıp tabıladı,- dep esaplaydı.
Farabiy hár tárepleme jetilisken insan tımsalın tómendegi sapalarǵa iye bolǵan húkimdar túsinde sáwlelendiredi:
• fizikalıq jetiklik;
• aqılıy jetiklik, ol oǵan aytılıp atırǵanları arasınan tuwrısın ajırata alıw qábiletin ıyelewi;
• jaqsı yadqa iye bolıwı; neni kórgen, esitken, ne haqqında pikir bildirilgen bolsa, barlıǵın eslep qalıwı;
• sózge sheshen bolıwı, jaǵımlı sóylewi hám óz pikirin túsinikli ayta alıwı;
• bilimlerge húrmet penen qarawı hám olardan paydalanıwı; bilimlerdi iyelewdegi japalardan batırlıǵı hám olardı azap hám qıyınshılıq dep esaplamwı;
• mezgilsiz awqatlaniwdan saqlanıwı, jaqsı zatlardı jewge qızıqpawı, más etiwshi ishimlikler hám hádden zıyat aǵıl-tegil-qurǵınlıqqa jerkenish penen qarawı;
• bilimli adamlarǵa húrmet penen, nadan, jalańqaya, jaman niyetli, tárbiyasız adamlarǵa bolsa, jerkenish penen qarawı;
• jamanlıq, qorlawshılıq hám tákabbırlıqtan ózin tıyıwı;
• baylıq - altın, gúmis hám basqalar onıń ushın qádirli bolmawı;
• ádalatlıqtı súyiwi hám oǵan ámel etiwshilerdi húrmet etiwi, jábir-zulımǵa, zalımlarǵa jerkenish penen qarawı; ózi álpayım bolıwı, adamlardı hújdanlılıqqa hám kishipeyillikke shaqırıwı; muqatıw hám xórlawdan erkin bolıwı; iygilikli hám adamgershilikli islerdi ámelge asırıwı;
• ádalatlı jumıslarda hám olarǵa sadıq, turaqlı hám qánáátli bolıwı; zulımdı, zalımlardı, ádepsiz háreketlerdi qaralawda órnek hám dáw júrek bolıwı, baylıq artınan quwmawı, óziniń baylıǵını bolsa zárúrlerge bólip beriwi;
• hámmesinen qánáátli, ádalatlı bolıwdan, haqıyqatlıqtan batırlıǵı hám tuwrı, ámelge asırıw kerek, dep esaplaǵanların júzege shıǵarıw ushın gúresiwi kerek.
Shıǵıs Oyanıw dáwirińiń ullı enciklopedist alımı Abu Ali ibn Sino waqtında barlıq bilim tarawların iyelegen edi, usınıń sebebinen ayrıqsha pedagogikalıq sistemanı jarata aldı. Haqıyqat jolında hám adamlarǵa etken ullı xızmetlerin Ibn Sino ushın qáweterli qıyınshılıqlar alıp kelgenligi tariyxtan bizge jaqsı belgili.
Ibn Sino qatańlıq menen biymálellik hám aǵzalarınıń óz ara múnásibetlerinde uyqaslıq hám óz ara bir-birin túsiniw ámeldegi bolǵan jámiyet zárúrligi haqqında aytqan edi. Adamgershilikli alım bunday jámiyetti ózi júdá qızıqlı tiykarlap bergen edi: adamlar bir-biri menen baylanıs etpesten, xızmetlersiz, óz ara járdemsiz, bir-birine xızmet etpesten, bir-birine salıstırǵanda jaqsılıq etpesten, ámeldegidey bóla almaydı, jasay da almaydı. Sol sebepli alım óziniń «Kitap ash-belgit hám tanbihot» shıǵarmasında mine bılay jazadı: «Insan tap adamzat urıwınıń basqa wákilleri menen baylanısındaǵı sıyaqlı mútajliklerin qanshelli qandırmasın, biraq óziniń jeke mútajlikleri ǵárezsizligi mazmunında bóleklilikti ańlatpaydı. Adamlar arasında islengen óz ara baylanıslılıqtaǵı almastırıwlar procesinde hár biri basqasın qanday da hásiret-uwayımnan qutqarıp qaladı. Eger hár biri bólek atqarǵanda edi, qol jeterlik jumıs bolǵanda da, onıń jelkesine salmaqlı qıyınshılıq túsken bólar edi. Usınıń sebebinen adamlar arasında óz ara shártlesiw, ádalat hám nızamlardıń anıqlanǵan normaları zárúr... »
Alım pedagogikasınıń tiykarǵı principı - bala xarakterinde unamlı táreplerdi tárbiyalaw, onı tuwrı minez-qulıqqa úyretiw hám paydalı ádetlerge ádetlendiriwge úlken itibar qaratqanlıǵında bolıp tabıladı. Oyshıl balalar hám jaslardı hár tárepleme tálim hám tárbiya alıwı, sawatın shıǵarıw, ilim, ónermentshilik, sawda-satıq, kórkem óner tiykarların úyretiw arqalı turmısqa tayarlawdıń kerekligi ushın pidayılıq kórsetdi.
X-XI ásirdiń ullı oyshılları - Farabiy, Zakariya ar-Roziy, Beruniy, ibn Sino hám basqalardıń qarawların miyraslar bolıp ótiwi keyin ala basqa Shıǵıs oyshılları, atap aytqanda, Mámun akademiyası ilimpazlarınıń etikalıq -bilimlendiriw, óz-ózin etikalıq tárbiyalaw, óz-ózin jetilistiriw, «bilim - jámiyet gúlleniwi ushın» sıyaqlı pikir hám qarawlarında sáwlelenedi etedi. Tómendegi mısallarda bunday baylanıslılıqtı ayqın kóriw múmkin: «Bilimnen tısqarı jaqsı jeke sapalarǵa iye bolǵan adam sıpatında sanaladı»(Farabiy); Sanalı kisi ózinde zamanlaslarınıń eń jaqsı sapaların sáwlelendıredi», «Qanshelli sanalı bolmasın, eger ol jámiyet ushın payda keltirmese, ol kámil insan emes»(al-Masixiy); «Kim óziniń sezim-sezimin basqara alsa, óz kewilin tárbiyalay alsa, sol ádeplidur» (Beruniylıq ).
Adamgershiliklilik ańnıń rawajlanıwda Beruniy (973-1048) zárúrli úles qosdı. Insandı óz tábiyatına kóre sociallıq janzat dep esaplaǵan alım ádep-ikramlılıq hám miynetsúwiwlikti shaxs insaniy salawatınıń tiykarǵı kriteryaları retinde belgilep berdi.
Beruniy miyrasları ózinde tálim hám tárbiya mazmunı, ilimge tiyisli qımbatlı ideyalardı óz ishine alǵan kútá ilimiy teoriyalar kompleksin qamtıp alǵan. Olar arasında alınǵan bilimlerdń ámeliy qollanılıwı zárúrligi, motivaciya hám biliwge mútajlik, insannıń óz dúnyaǵa kózqarasın ósiriwge umtılıwına tiykarǵı pát berilgen.
Beruniy pedagogikalıq qaraslarınıń adamgershilikke baǵdarlanǵanlıgı onıń insaniy óz ara múnásibetler tiykarları retindegi ádep-ikramlılıq hám jámáátshilik, bilimlerdiń insan túsinigine tásiri haqqındaǵı qaraslarında sáwlelengen.
Beruniydıń qarasları ilim, tálim hám bilimsúyiwshilik máseleleri menen ǵana shegaralanbaydi. Bálki jaslarda tárbiyalaw kerek bolǵan jaqsılıq, ziyreklik, kewilsheklik, haqıyqatsúyiwshilik, ádalatlı bolıwǵa umtılıwdı - eń zárúrli sapalar, dep esaplaǵanlıǵı menen da qádirli bolıp tabıladı.
Beruniy adamgershilik hám insannıń joqarı ruwxıy oy-pikirleri - bul tuwma insaniy ayrıqshalıq ta, temperamenttıń psixologiyalıq ayrıqshalıǵı da emesligin, kerisinshe adamgershiliklilik etikalıq jumıs hám is-háreketler nátiyjesinde tárbiyalanıwı hám iyeleniwi haqqındaǵı pikirin ilgeri súredi.
Alımnıń kelesi áwlad tárbiyası haqqında bildirgen pikirleri sol dáwir ushın kútá úlken mártlik edi. Kámil shaxstıń tiykarǵı sapaları retinde miynetsúyiwshilik, ádep-ikramlılıq, óz-ózine sın kóz benen qaraw, bilim, mádeniyat hám ruwxıy qádiriyatlarǵa joqarı dárejede húrmet menen qarawdı sanap ótedi.
XV asirde Orta Asiya sharayatında Farabiydıń sociallıq-siyasiy hám adamgershiliklilik ideyalardı dawam ettiretuǵın hám úgit-násiyatlawshılardan biri ullı oyshıl, ózbek tiliniń tiykarlawshisi -shayır hám mámleketlik ǵayratkeri Shayır Nawayı boldı.
Nawayı dóretiwshiliginiń tiykarın insan jáne onıń ruwxıy dúnyası haqqındaǵı ozıq oy-qıyallar, álem hám «muhabbat» hám «gózallıq» túsinikleri tásirinde qaralatuǵın turmıs mazmunı haqqındaǵı pikirler quraydı. Muhabbat - bul insandı jamanlıqlardan hám sezim, sezimge beriliwden azat etiwshi ullı etikalıq kúsh. Ol ózinde adamgershiliklilik hám mártlik ruwhtı, opalılıqtı, insannıń barlıq múmkinshilikleri hám ruwxıy kúshin aktiv kórinetuǵın bolıw jolın sáwlelendiredi. Insan ruwhınıń sulıwlıqqa umtılıwı jáne bul sulıwlıq ushın etikalıq mártlik kórsetiwge tayarlıq Nawayıda shayırdıń dóretiwshilik oydı sáwlelendiriwinde jaratılǵan joqarı ullılıq kórinisinde súwretlenedi.
Sulıwlıqqa erisiw insannan etikalıq mártlik hám Nawayınıń ıshqıy-hádiyse dástanlarında ishki, jasırın motivler retinde ózgeshelenetun mudamı etikalıq rawajlanıwshılıqtı talap etedi.
Navawınıń adamgershiliklilik qaraslarında tiykarınan, jeke qádiriyatlar retinde qaralgan qádiriyatlı túsinikler sisteması kórinetuǵın boladı. Ótken zamanlasları sıyaqlı shayır da insannıń salawatın onıń etikalıq sapaları - shın qálbinen páklik, saqawatlılılıq hám doslıq, insannıń biliw múmkinshiliklerin shegaralanbaǵanlıǵı hám dúnyanı jaqsı tárepke ózgertiwde kóredi. Insan salawatı joqarı ata tek yamasa siyasiy topar, baylıq, sociallıq kelip shıǵıwına qaray emes, adamlar hám jámiyet gúlleniwi ushın sarp etilgen etikalıq sapalar hám ámeliy iskerlik menen ólshenedi. «Sabayi sayyor» shıǵarmasında Nawayı bılay jazadı : «Joqarı mártebe hám ataq adamlarǵa abıray keltirmeydi, xosh peyillilik hám ar-namıs olardıń adamgershilikliligi hám abırayın belgilep beredi. Qashanda, jawın (ádep-ikramlılıq ) tıń deregi ar-namıstan qáliplesken boisa, usı jawın tamshısı suwsız bálent jerler ushın tirishilik ómir beredi. Ádepsiz kisiler húrmetke iye bola almaydı, olar jerkenishli hám aspan gúmbeziniń astındadur».
Insannıń etikalıq tárbiyasında Nawayı aqılga ayrıqsha itibar beredi. Dástanda dóretiwshilik iyesi retinde insannıń joqarı dárejede jetikligi hám salawatın tiykarlawǵa múmkinshilik beriwdi sóraydi. Mir Alisher Nawayınıń insan haqqındaǵı koncepciyası onıń álem haqqındaǵı táliymatı menen tikkeley baylanıslı ekenin aytıw kerek, bizdi qorshap turǵan turmıs ilahiylikti ózinde kórinetuǵın etedi, insan bolsa ol jaǵdayda ilahiy bolmıstıń iyesi retinde kórinedi. Insan hám Alla haqqındaǵı bunday qıyallarda oyshıl -shayır óziniń adamgershiliklilik principlerın tiykarlaydı : insandı ullıǵlaydı, ilahiy baslanıw iyesi retinde onıń shaxsın húrmet etiwdi talap etedi, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy jetiklik ruwxındaǵı diniy kórsetpelerdi túsindirip, jeke ıqtıqat ideyasın ilgeri súredi.
Zamanagóy aksiologiyalıq qatnaslar. Ǵárezsizlik sharapatı menen tiklenip, qaddin ońlap atırǵan, toqtamastan rawajlanıp baratırǵan milliy mádeniyatımızdıń jámiyetimiz rawajlanıwın tezlestiriw, insandı ruwxıy -etikalıq tárepten tárbiyalaw hám kámal taptırıwda ornı oǵada úlken bolıp tabıladı. Jámiyetimizde júz berip atırǵan ruwxıy rawajlanıw, insannıń etikalıq, ideologiyalıq, siyasiy kámil mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan milliy oyanıw processleri menen ajıralmas baylanıslılıqta bolıp tabıladı.
Insannıń ruwxıy -etikalıq kámilligı asa keń, kóp qırlı, mazmun-mánisi tárepten ozıq bolıp, óz ishine júdá kóplep tarawlardı aladı. Solardıń ishinde oraylıq orındı dúńyaǵa kózqaras máselesi iyeleydi.
Ullı babalarımız tárepinen jaratılǵan joqarı mádeniyat hám ilimiy jańa ashılıwlar jámiyetimizdiń joqarı qádiriyatı boigan -insannıń dúnyaǵa kózqarasın qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıńda úlken áhmiyetke iye boladı.Sonı aytıw kerek, dúńyaǵa kózqaras - bul adamlardıń álem jáne onıń ózgeriwi, rawajlanıwı haqqındaǵı ilimiy, filosofiyalıq, siyasiy, huqıqıy, etikalıq, estetikalıq, diniy hám taǵı basqa qarasları hám qıyalları kompleksinen ibarat. Sonday eken, dúńyaǵa kózqaras ólemdegi pútin, ulıwmalastırılǵan bilimler kompleksi bolıp tabıladı. Adamlar aylanadaǵı zat hám hádiyseler haqqında qansha kóp maǵlıwmatqa, bilimge iye bolsa, olardıń dúnyaǵa kózqarası da sol dárejede jetilisken hám puxta boladı.
Dúńyaǵa kózqarastıń taǵı bir zárúrli tárepi sonnan ibarat, ol insandı qorshap turǵan haqıyqatlıqtı tusinip jetiw, túsiniw menen bir qatarda onı bahalaw da bolıp tabıladı. Ilimiy bilimler dúńyaǵa kózqaras quramına qosılıp bahalanǵannan keyin, insannıń aylanadaǵı social hám tábiyiy realliqta tikkeley, ámeliy jol tutıw maqsetine xızmet etedi. Bunnan kórinip turıptı, ol da, dúńyaǵa kózqaras insannıń haqıyqatlıqtaǵı óz ornı hám rolin belgilep beretuǵın sanalı túrde tóplanǵan, anıqlama berilgen hám bahalanǵan bilimler kompleksi bolıp tabıladı.
Dúńyaǵa kózqaras quramına adamlardıń álemdi biliw hám bahalawǵa tiyisli bolǵan isenim hám ıqtıqatları, niyet hám maqsetleri, árman- úmitleri, olar iskerligine belgili jónelis beretuǵın barlıq qádiriyatlar da kiredi.
Mifologiiyalıq diniy, filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras - sociallıq bolmıstıń kórinisi bolıp, ol arnawlı bir tariyxıy dáwirde insaniyat jaratqan bilimler dárejesine hám de sociallıq basqarıw principıne baylanıslı boladı.
Insan iskerliginde ilimiy-filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras tiykarǵı rol oynaydı. Onıń ayrıqshalıǵı sonnan ibarat, ol adamlarǵa tábiyat, jámiyet, insan oylawı rawajlanıwınıń ulıwma nizamlılıqları haqqında pútin maǵlıwmat beredi, sonıń menen birge, ol insandı qorshap turǵan materiallıq álemdi biliw múmkinligin, materiyanıń mudami hárekette hám rawajlanıwda ekenligin aytıp ótedi. Filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras tiykarında adamlar obyektiv álemdegi hámme zat hám hádiyseler, processler ózinen basqa zatlar menen ishki, zárúriy zárúrli baylanıslılıqta, tásir hám reakciyasında ekenligin anıq ańlap aladı.
Adamlar dúnyaǵa kózqarasın qáliplestiriwde, olarda tábiyat, jámiyet, insannıń kelip shıǵıwı, rawajlanıwı haqqında qıyallardı payda etiwde Oraylıq Aziya oyshılları tárepinen jaratılǵan ilimiy-filosofiyalıq miyraslar uzınnan uzaq baylıq ǵáziynesi esaplanadı. Onnan ónimli hám nátiyjeli paydalanıw házirgi waqıtta erkin jámiyetimizdiń aldında turǵan aktual wazıypa bolıp tabıladı.
Filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras zat hám hádiyselerdi insan sanasında pútin sáwlelendiriw menen bir qatarda, ol adamlardıń oylaw mádeniyatın, ishki ruwxıy dúnyasın qáliplestiredi, olardı ruwxıy kámal taptırıwǵa járdem beredi.
Filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras adamlarǵa tán bolǵan rasgóylik, páklik, adamgershiliklilik, watansúyiwshilik sıyaqlı ullı pazıyletlerdi, etikalıq normalar hám qádiriyatlardı sáwlelendiredi.
Filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras tiykarında adamlar jámiyettiń tábiyat penen ajıralmas birligi, insan hám insaniyat táǵdiriniń ortaqlıǵı, hár qıylı xalıqlar mádeniyatınń hár túrlilıgı hám birligi haqqında isenim payda etadı.
Milliy miyraslarımız, qádiriyatlarımızdıń qayta tikleniwi, milliy ózlikti tusinip jetiwdiń ósip barıwı sebepli adamlar sanasında, oylawında zárúrli unamlı ózgerisler júz berip atır. Ruwxıy -bilimlendiriw processlerdegi ózgerisler adamlarımız kewili hám sanasına sińip, olarda keleshekke, óz kushine, óz múmkinshiligine isenim, Watanǵa muhabbat, erkinlik sezimin tárbiyalamaqta. «Eń keregi, xalıqtıń sanası, oylawında túpkilikli ózgerisler júz berdi, olardıń uzaq jıllar dawamında kommunistlik hám sovet ideologiyası principleri tiykarında qáliplesken pikrlew tárizi hám dúnyaǵa kózqarası, bir sóz benen aytqanda adamlardıń ózi ózgerdi». Tek ǵárezsizlik xalqımızǵa óz Watanında ózin erkin seziw, erkin pikirlew, ózbetinshe oylaw júrgiziw imkaniyatın berdi. Hám ol keń kólemdegi siyasiy-sociallıq, ruwxıy -bilimlendiriw tarawlarındaǵı reformalardı ámelge asırıwda tiykarǵı kúsh-qudıret bolıp xızmet etip atır.
Sonlıqtan, xalqımız basıp ótken túpkilikli ózgerisler procesinde ekonomikalıq, siyasiy, ideologiyalıq, sociallıq baǵdar bazar ekonomikası hám basqa tarawlar boyınsha tiyisli ruwxıy sabaqlar aldı. Haqıyqattan da, tek ruwxıy erkin hám azat xalıq, tereń hám kámil oylaw sebepli hár tarawda úlken jetiskenliklerge jetiwi múmkin. Túpkilikli ózgerisler procesinde erisilgen arnawlı bir tabıslar oylaw hám ruwxıylıq azatlıǵı, erkinliktiń bayramı sebepli bolıp tabıladı. Sonı aytıw kerek, joqarı ruwxıylıqtıń birinshi shárti bul - erkinlik bolıp tabıladı, jámiyet aǵzalarınıń ózin azat hám erkin seziniwi bolıp tabıladı. Sebebi, «puqara» túsinigi menen «erkinlik» túsinigi óz ara sáykes hám mánisles bolıp tabıladı. Azat mámlekettiń erkin shaxsında bolsa keń múmkinshilikler dárejesinde óz milleti mentalitetine tán ruwxıy jańalanıw júz beriwi, ózbetinshe oylaw qáliplesiwi múmkin.
Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti I.A.Karimov erkin puqara, azat shaxs, bárkamal insan haqqında sóylegende onıń tómendegi tórt tiykarǵı tárepine itibarın qaratadı, yaǵnıy Ózbekstannıń bar bir puqarası:
- óz haq-huqıqın tanıwı kerek, onıń ushın gúressin;
- óz kúshi hám múmkinshiliklerine tayanatuǵın bolsın, múmkinshiliklerin iske salıp, nátiyjesin kórsin;
- átirapında bolıp atırǵan waqıya-qubılıslarǵa ózbetinshe múnásibet bildire alıwı kerek;
- jeke mápin mamleket hám xalıq mápi menen uyǵın halda kórip, iskerlik júritsin.
Erkin shaxs hám erkin puqaranı tárbiyalawda bárinen burın, jaslardıń siyasiy bilmlerdi iyelewi, ózinde iyelengen siyasiy bilimlerdi bahalaw kónlikpesin qáliplestiriw hám usı siyasiy bilim hám kónlikpelerdi ámelde siyasiy minez-qulıq arqalı qollana alıwǵa erisiw aktual wazıypa esaplanadi. Usı tárepler bir pútinlike siyasiy mádeniyat termininde óz ańlatpasın tabadı.
Jaslardıń siyasiy mádeniyatı demokratiya, pliyuralizm, puqaralıq jámiyeti, insan huqıq hám erkinlikleri sıyaqlı qádiriyatlar menen birge kórinetuǵın boladı. Sebebi, jaslar siyasiy iskerligi dawamında ilimiy-teoriyalıq bilimleri tiykarında ámeliy nátiyjege erisedi. Jaslardıń aktivligi jámiyettiń ózgeriwi, rawajlanıwın támiyinleydi. Jaslardıń siyasiy aktivligi sebepli jámiyettiń transformaciyalanıwında ózgeris, tabıs hám mashqalalardi kóriwge múmkinshilik jaratıladı.
Siyasiy mádeniyat - siyasiy haqıyqatlıqtıń adamlar tárepinen úyreniliwi, ózlestiriliwi hám ózgertiwge bolǵan qatnası, iskerligi bolıp tabıladı. Tariyxqa názer taslasaq, insaniyat jámiyeti mudamǵı ósiwde, ózgeriwde ekenligin gúzetemiz. Jámiyettiń siyasiy tarawı da bunnan ayrıqshalıq emes, ol jaǵdayda da mudamı ózgeris, rawajlanıw procesi bolmaqta. Bul bolsa álbette, adamlardıń siyasiy haqıyqatlıqtı úyreniwi, ózlestiriwi, analiz etiwi hám ózgertiwge bolǵan iskerligi nátiyjesi bolıp tabıladı.
Jaslardıń siyasiy mádeniyatın qáliplestiriw pútin sistema kórinisine iye bolıp, usı sistema óz ishine tómendegi strukturalıq bólimlerdi aladı :
1. Siyasiy tájiriybe.
2. Siyasiy ań.
3. Siyasiy minez-qulıq.
4. Siyasiy qádiriyatlar.
5. Tariyxıy tájiriybe.
6. Siyasiy mawasa hám juwapkershilikti tusinip jetiw.
Usı dúzılıske tiykarlanǵan halda, siyasiy mádeniyat siyasiy tájiriybe, siyasiy ań hám siyasiy minez-qulıqtan ibarat kompleksli kórinisin payda etiw múmkin:
Siyasiy tájiriybe:
a) xalıqtıń ayrıqsha milliy-ruwxıy qádiriyatları;
b) mentalitet;
v) tariyxıy yadı hám dástúrleri;
g) milliy mámleketshlikti ámelge asırıw tájiriybesi hám milliy qádiriyatlardan kelip shıǵıwshı siyasiy maqsetleri bolıp tabıladı. Siyasiy ań:
a) ideyalogiyalıq, ideologiyalıq komponent;
b) emocional-psixologiyalıq komponentlerden ibarat. Siyasiy minez-qulıq :
a) siyasıy jaǵday, siyasıy processtegi júris-turıs, iskerlik baǵdarı;
b) sociallıq-siyasiy iskerlik usılınıń úlgileri, túrleriniń qásiyetleri bolıp tabıladı.
Huqıqıy mámleketlik, puqaralıq jámiyetin qurıwdıń zárúr shárti -bul nızamlardıń sózsiz atqarılıwı bolıp tabıladı. Nızam hám nızam astı aktlerin ámelde qollanıw , xalıqtıń huqıqıy mádeniyatı dárejesi menen, mámleketlik shólkemleri hám jámiyetlik shólkemleri, lawazımlı shaxslar hám puqaralardıń huqıqı menen baylanıslı. Adamlardıń oylawı qanshelli joqarı bolsa, nızam aynıwı halları sonshelli kemirek boladı hám nızamshılıq bekkemlenip baradı. Nızamshılıqtıń bekkemleniwi bolsa xalıqtıń huqıqıy oylawın asıradı. Huqıqıy oylaw júrgiziw dárejesin jetkilikli dárejede kótermesten turıp, qádir-qımbattı jetilistiriwge, nızam ústinligine erisiw múmkin emes.
Huqıqıy oylaw - shaxs huqıqıy mádeniyatınıń joqarı kórinisi bolıp, huqıqıy haqıyqatlıqtı túsinip jetiw, huqıqıy múnásibetlerge erkin kirise alıw, huqıq sheńberinde júris-turıslardı ámelge asıra biliw hám huqıqıy aktivlikke uqıplılıq bolıp tabıladı.
Huqıqıy oylaw quramalı dúzılıske iye bolıp, ol tómendegi óz ara bir-biri menen baylanıslı strukturalıq bólimler jıynaǵı retinde kórinetuǵın boladı: huqıqıy ań, huqıqıy múnásibet, huqıqıy iskerlik, huqıqıy mádeniyat.
Huqıqıy ań shaxs sanasında, jámiyet ideyalarında kórinetuǵın bolǵan huqıq bolıp tabıladı. Huqıqıy ań huqıq hám nızamlılıqqa múnásibettegi ıqtıqatlar, qıyallar, bahalar, sezim,sezimler hám ruwxıylıqtıń basqa strukturalıq bólimleri sisteması bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, huqıqıy ań arnawlı bir jámiyettiń materiallıq turmıs tárizi menen belgilenetuǵın qıyal, aqıl, oylaw hám isenimler sisteması bolıp, sociallıq -psixologiyalıq hádiyse retinde quramalı dúzılıske iye.
Bizge belgili, huqıqıy ań eki strukturalıq bólekten, yaǵnıy huqıqıy ideologiya hám huqıqıy ruwxıylıqtan ibarat. Huqıqıy ideologiya huqıqtıń mánisi, áhmiyeti hám talapları tuwrısındaǵı ideyalar, qádiriyatlardı óz ishine alsa, huqıqıy ruwxıylıq sezimler, keyipler, keshirmeler, yaǵnıy huqıqtıń emocional qabıl etiliwi menen qatnaslı.
Huqıqıy múnásibet huqıq normaları menen tártipke salınǵan sociallıq múnásibetler bolıp tabıladı. Sonlıqtan, huqıqıy múnásibet, birinshi náwbette, yuridikalıq normalardı ámelge asırıwdıń, huqıq ámel etiwiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Áyne huqıqıy múnásibetler arqalı huqıq «jasalma», ámel etedi. Huqıq subyektleriniń huqıqıy múmkinshilikleri hám yuridikalıq minnetlemelerin ámelge asırıwdıń haqıyqıy tábiyatı kórinisin áyne huqıqıy múnásibetlerdiń júzege keliwi kórsetedi. Huqıqıy múnásibetler subyektleriniń huqıqıy poziciyasi hám jolları, yuridikalıq tarawdaǵı ǵayratları hám aktivlikleri, júris-turısları yuridikalıq formaların abzal dep biliw dárejesi birge olardıń huqıqıy mádeniyatın belgilep beredi. Huqıqıy iskerlik - huqıqıy normalar, nızamlar talaplarına salıstırǵanda sanalı qatnas, olarǵa qatań hám ulıwma ámel etiw, nızamların húrmet etiw, olardı shaxs erkinligin qorǵaw kepilligi retinde tán alıw , huqıqıy múnásibetler procesindegi qatnasıwdı shólkemlestiriwge baǵdarlanǵan ámeliy júris-turıslar kompleksi.
Huqıqıy mádeniyat - bul adamlardıń huqıqıy bilim dárejesi, huqıqqa salıstırǵanda sanalı múnásibeti, huqıqtı húrmet etiw hám oǵan ámel qılıw bolıp tabıladı. Huqıqıy mádeniyat quramalı, kóp qırlı hádiyse bolıp, ol bárinen burın, huqıqıy sananıń arnawlı bir dárejesi, yaǵnıy huqıqıy haqıyqatlıqtı sanalı túrde túsinip, ózlestiriwdi; ulıwma materiallıq tiykarlar, joqarı materiallıq dárejesi, milliy negizleri hám derekler, tariyxıy yad, úrp-ádetler hám dástúrlerdi; xalıq tárepinen nızamların biliwdiń tiyisli dárejesi, huqıq normalarına húrmettiń joqarı dárejesin, olardıń orının; huqıqıy iskerlik, huqıqıy dóretiwshilik, huqıqtı qorǵaw, basqarıw hám basqa organlar jumısınıń nátiyjeli usılların hám puqaralar hám lawazımlı shaxslardıń nızamǵa boysınıwın talap etedi.
Jámiyetimiz socialliq ómirinde qayır-saqawat hám saqawatlılıq zárúrli orın tutadı. Usı sociallıq qádiriyatlar negizinde insaniyliqtı saqlaw, óz jeke máplerine berilmew, ózgeler mápin esapqa alıw, el-jurt, mámleketlik hám jámiyet máselelerdi sheshiwde aktivlik kórsetiw, jámiyette salamat ruwxıy ortalıq jaratıw sıyaqlı joqarı túsinikler sáwlelengen. El basshısımız aytqanınday, «Jámiyetimizde adamgershiliklilik, miyrim hám saqawat ortalıǵın jáne de bekkemlewde usı túsiniklerdıń áhmiyeti úlken».
Qayır-saqawat hám saqawat Shıǵıs xalıqları turmısında milliy qádiriyat dárejesine kóterilgen. «Qayır-saqawat» sózi mártlik, adamgershilik mánislerin ańlatsa, «saqawat» bolsa saqıylıq, qolı ashıqlıq mánislerin ańlatadı. Saqawat túsinigi ózinde tómendegi mánislerdi bildiredi: 1) saqawatlılıq, saqıylıq; saqıylıq etiw; járdem qolın uzatıw; saqıylıq penen ziynet sawǵalar jalǵawısh; 2) kóshpeli mániste tábiyǵıy baylıq; mol ónim; aǵıl-tegillik, mó1-kóllıq. Saqawatlılıq insanǵa tán bolǵan ayrıqshalıqlarınıń eń adamgershiliklisi bolıp tabıladı. Saqawatlılıq shın kewilden etilgen jaqsılıq bolıp, ol biyminnetliliktıń nıshanı bolıp tabıladı. Qayır-saqawat - adamgershiliklilik, qanday da bir kisige etilgen qalıs insaniy járdem, jaqsılıq, saqawat, húrmet kórsetiw. Qayır-saqawat, saqawatlı, miyir-muhabbatlı, insanlardıń tek ǵana óz uwayımı menen, bálki ózgeler uwayımı menen jasawı da, olardıń kimgedur materiallıq hám ruwxıy kómeklesiwi, sadaqa beriwi, kewlin kóteriw sıyaqlı insanıy júris-turıslarında" kórinetuǵın boladı. Bunday insanlar kem támiyinlengen, baǵıwshısın joǵatǵan zárirlerge, mayıplarǵa, jetimlerge materiallıq járdem beriw menen birge, bul sıyaqlı iygilikli ámellerdi orınlawdı óz insaniy minneti dep biledi. Qayır-saqawat insandaǵı eń jaqsı pazıyletler ańlatpası, jomartlıq belgisi bolıp, ol hár qıylı sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı : 1) ǵárip hám ázzi adamlardıń kewlin kóteriw; jetim -jesirler, ǵarrı hám mayıplardıń basın sıypalaw, tapqan baylıǵınan bir bólegin mayıplarǵa ajıratıwı hám basqalar. Sonday eken, qayır-saqawat materiallıq járdemnen ǵana ibarat emes, negizi mártlik hám adamgershilikliliktiń hár qanday kórinisi qayır-saqawat bolıp tabıladı. Bilmesten nadurıs jumıs etken adamdı keshiriw, jaslardıń qáte hám kemshiligin bilip-bilmewshilikke alıw, biraq máwriti kelip, bunı názik belgiler menen túsindirip qoyıw sıyaqlılar da qayır-saqawattıń bir kórinisi bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde etikanıń ulıwma insanıylıq túsinikleri retinde tán alınǵan jaqsı isler hám ǵamxorlıq, hújdan, muhabbat, minnet hám salawat, turmıs mazmunı hám baxıt túsinikleri bárinen burın, Shıǵıs filosofiyalıq -etikalıq táliymatında aytıp ótilgen. Belgili filosof-etikatanıwshı alım G. A. Golubevanıń pikirinshe: «Qánigelerdiń etika máseleleri boyınsha pikirleri milodiydan aldıńǵı birinshi mıń jıllıq ortalarında bir waqıtta hám bir-birinen ózbetinshe bolǵan úsh aymaqta -Áyyemgi Qıtay (Konfuciy), Áyyemgi Hindistan (Budda) hám Áyyemgi Greciya (jeti oyshıl ) payda boldı». Usı pikirge qosılǵan halda, oǵan bólekshe ózgertiw kirgiziw kerek: «Etika máseleleri boyınsha analiz,talqılawlar miloddan aldıńǵı birinshi mıń jıllıqtıń ortalarında bir waqıtta hám bir-birinen ózbetinshe bolǵan tórt aymaqta - Orta Asiya (Zardusht), Áyyemgi Qıtay (Konfuciy), Áyyemgi Hindistan (Budda) hám Áyyemgi Greciya (jeti oyshıl ) payda boldı». Bunday oylawǵa ayrıqsha tiykarlar ámelge astı. Atap aytqanda, nemis filosofi Artur Shopengauerdıń «Kóplegen dinlerge Zardushtiylik tiykar bolǵan, mısalı, bul dinnen Evreylik kelip shıqqan : Ormuzd -Yaxvega, Axriman - Shaytanǵa aylandırılǵan» degen pikirin hám Fridrix Nitsshenıń «Meniń Zardushtım» kitapların yadqa alıwdıń ózi jetkilikli.
Milodiydan aldınǵı VII-VI ásirlerde jáhán dinleri arasında eń áyyemgi dinge sıyınıw, Orta Aziya aymaǵında zardushtiylik dini ústemlik etdi. Bul dinge sıyınıw insaniyatǵa úlken tásir etti, yaǵnıy insandı birinshi orınǵa alıp shıqtı. Zardushtiylardıń múqaddes kitabı «Avesto»ni óz erasınıń ayrıqsha sociallıq –enciklopediyalıq shıǵarması dep esaplaw múmkin. Zardushtiylik dininde etikalıq»normalar úlesi (etikalıq kriteryalar ) úshlıgine tayanǵan edi. «Avesto»da «Insan jaqsı pikirlerge iye bolıwı, tek jaqsı sózler sóylewi hám sawaplı jumıslar etiwi kerek», dep jazılǵan.
«Avesto»nıń úlken bólegi bolǵan «Yasna»larda insan kámilligın kórsetiwshi etika -ádep kriteryası áne sol úshlıkte humata (gumata) - jaqsı pikir, hukta (gukta) - jaqsı sóz hám hvarta (gvarshta) - jaqsı jumıslarda ańlatıladı «Men jaqsı pikir, jaqsı sóz, jaqsı jumısqa dańq hám sharapat baǵıshlayman. Men jaqsılıqtan ibarat Mazda nızamına dańq hám sharapat baǵıshlayman» («Yasna», 14), dep ataladı.
«Avesto» izertlewehisi A. O. Makovelskiy insan pikiri, sózleri hám jumıslarına eki keri kúsh: Voxu Manna («Iygilikli pikir») hám Apo Mine («Jawız pikir») tásir kórsetedi, deydi. Barlıq pikirler, sózler hám jumıslardıń ishinde negizi jaqsı isler hám ǵamxorlıq turadı. «Jaqsı pikir» degende ilahiy nızam ruwxındaǵı jaqın kisisine mehriban bolıw, mútájlerge kómeklesiw, qanxorlıqqa qarsı gúresiwge mudami tayın turıw, adamlardıń baxıt hám ıǵbalı ushın háreket etiw, tatıwlıq hám doslıq, tatıwlıqta jasawǵa umtılıw ruwxındaǵı niyetler hám pikirler tazalıǵı tushunilgen. Insan óz pikirlerinde basqalarǵa kúnshillik etpesligi kerek. Jaqsı niyetli kisi ǵázepli bolmaydı hám basqa nadanlıqlarǵa berilmeydi. Sebebi, bunday jaǵdayda insan jaqsı niyetin joǵaltadı, minnet hám ádalattı umıtadi hám orınsız háreketler etedi.
Zardushtiylikte ádep-ikramlılıqtıń úlesi, saqawatlılıqtıń belgisi -miynet dep kórsetilse, qosjaqpaslıq barlıq kemshiliklerdi keltirip shıǵarıwshı sebep ekenligine pát beriledi. Ásirese, dıyqanshılıq salasında qılınıp atırǵan miynet jaqsılıqtı júzege shıǵarıwshı tiykarǵı faktor dep atap ótiledi. Dıyqanshılıq penen shuǵıllanıw, mo1-kól ónim jetistiriwge qaratılǵan háreket Axura Mazda nızamına baǵınıw sanalgan. Dán ekkan kisi taqıwalıq urıǵın egiwi, Mazdaga ıqlasbentlik isenimin ilgeri jıljıtıwı, iymandı azıqlandırıp turıwı on mıń ret sıyınıw menen bolsa, júzlegen qurbanlıq etiwge teń dep ataladı. «Ǵalla jerden kógerip shıqqanda, dáwler lárzege keledi, ǵálleni orıp alıp atırǵanda dáwler nala etip,qattı dawıs shıǵaradı, ǵálleni jenship, un qılınıp atırǵanda olar qasha baslaydı, qamır etilgende bolsa dáwlerdi joq etiw boladı. Ǵallanıń mo1-kól bolıwı dáwlerdin labine qızdırılǵan temir basılǵan sıyaqlı olardı tum-taraqay etedi».
«Avesto» táliymatında fizikalıq hám ruwxıy dúnya úsh turmıslıq dáwirge bólinedi: Birinshi dáwir eń áyyemgi dáwir sanalıp, ol dáslepki turmıstıń baslanıwını ańlatadı. Bunda da fizikalıq, ruwxıy dúnyada jaqsılıq bayram etedi. Dúnyada jarıqlıq hám insanıy baxıt húkimranlıq etedi. Birden-bir ayıpker - hákim Yima Vivaxvant bolıp, ol kisilerdi putkilley razı qılıw ushın olarǵa qara maldıń góshi jediriledi. Ekinshi dáwir házirgi dáwir bolıp, bul dáwirde jaqsılıq ruxlanıwları menen jamanlıq ruwxlanıwları ortasında gúres dawam etedi. Úshinshi dáwir - kelesi turmıs. Bul dáwirde aqıl -aqıl hám ádalat bayramı órnatiladi. Bolajaq jaqsı turmıstı Artu ornatıp, dıyqanlar bay, húkimet bolsa bekkem boladı, dep ataladı. «Jaqsılıq talimi hám sadıqlıqtı ámelge asırıp jaqsı hákimler húkim júrgizsin. Adamlarǵa hám olardıń áwladlarına baxıt hám ıǵbal keltiretuǵın tálimdi ámelge asırsın».
«Avesto» táliymatına kóre insannıń jası tolıw jası on bes hám mine sol jasta insan mútájlik dárejesinde etikalıq tárepten qáliplestirgen bolıwı kerek. Buǵan bolsa isenim hám aqıl arqalı erisiw múmkin. Áne sol tárizde insan on bes jasqa shekem isenim hám Aqıl járdeminde óziniń hám turmıstıń mánisin ańlap jetedi. Isenim tiykarın iygilikli niyet, iygilikli sóz, iygilikli ámel hám aqıl tiykarın bolsa, haqıyqat, bilim hám ádalat quraydı. Bunıń menen kisi er adam, yaǵnıy márt hám batır insanǵa aylanadı. Isenim hám aqılǵa tiykarınan jasaytuǵın er adam, mine bul pikirdi hesh qashan umıtpaydı : «Men bul dúnyaǵa ruwxıy álemniı ózimen, materiallıq álemnen emes. Men jaratılǵanman, máńgi emespen. Meniń ruwhım Oxuramazdaga tiyisli, Axrimanga emes, yaǵnıy ruwhım Jaqsı islerge tiyisli, Qanxorlıqqa emes. Men insanman, dev (Shaytan ) emes». Isenim hám Aqıl jardeminde bunday pikirge keliw farr dep ataladı. Oǵan kóre «Farr»- bul insan sanasında jaqsı isler ideyasınıń qanxorlıq ideyalarınan jeńimpaz keliwi bolıp tabıladı.
Bir júz elliw jıl ómir kórip, sonnan toqsan jıl ustazlıq etken Zardushttıń ulı Adurbada sonday deydi: «Men ómirim dawamında baylıq, qorenishlik hám hámeldarlıqtı basıp óttim, Baylıǵımda saqawatlı hám miriwbetli, qorenishligimde jıldam hám sanalı, hámeldarlıǵımda basıq hám oy-pikirli boldım». Adurbadan pikirlerinen kelip shıqqan halda tómendegishe oy-pikir júrgiziw múmkin:
- bay adamlar saqawatlı hám miriwbetli bolıwı shárt, bolmasa olar Jaqsı isler hám qanxorlıqtı parıqlay almaydı;
- ǵárip kisiler ziyrek hám sanalı bolıwı kerek, bolmasa olar qanxorlıq jábirinen qutula almaydı;
-lawazımlı kisiler basıq hám oy-pikirli bólıwı kerek, bolmasa olar qanxorlıqtan tıyıla almaydı;
-uluwma alǵanda, insan saqawatlı, miriwbetli, jıldam, sanalı, basıq hám oy-pikirli bolmasa Jaqsı isler ete almaydı.
«Avesto»de bayanlanǵan etika filosofiyasına kóre, adamzat, tábiyat hám tiri janzatlar jetew Máńgi Múqaddeslik qorǵawında boladı. Bul jeti Máńgi Múqaddeslik tómendegiler bolıp tabıladı:
1. Iygilikli niyet (Vohu-Mine).
2. Iygilikli haqıyqat (Asha-Vaxishta).
3. Sheksiz miriwbet (Spenta-Armayta).
4. Qálew ortalıǵı (Xshatra-Variya).
5. Iygilikli maqset (Xarvatot).
6. Máńgilik (Amaretat).
Bul túsiniklerge ámel etiw adamlardıń sanasında «jaqsılıq etiw - eń zárúrli maqset» degen qádiriyattıń qáliplesiwine alıp kelgen. Nátiyjede, ózgelerge jaqsılıqtı kásip etip alǵan «sociallıq toparlar» payda bolǵan. Mısalı, «Avesto»de áne sonday toparlardan biri retinde Turan áskerleri kórsetiledi. Oǵan kóre Turan áskerleri jaqsı islerden kúsh alıp, adamlar, tábiyat hám janzatlarǵa jaqsılıq etiwdi ádet etken; jamanlıqqa qarsı gúresken. Áskeriy adamlardıń bunday isenimdi ıyelewi Shıǵıs xalıqları, atap aytqanda, Ózbekstan xalqı turmısında zárúrlerge jaqsılıq etiw hám olardı qollap-quwatlaw áyyemgi dáwirden etikalıq mádeniyat elementi retinde qabıl etilgeninen dárek beredi.
Bunday qaraw hám ámeller adamlardıń sana-sezimine jáne kewiline sińip ketti. Mısalı, bul jaǵdaydı keyin ala túrkiy xalıqlar turmısında taǵı ushıratamız. Túrk qaǵanlıǵı turmısında buǵan mısallar kóp. Bir orında shahzoda Tónıkók sonday deydi: «Kúndiz ótirmay yuzimnıń qanın joǵaltıp, terimdi gupilletip miynet ettim, eldi dúzettim hám tamaǵın pútin etip, tárbiya ettim. Mámleket , mámleket boldı, xalıq ta xalıq boldı». Sonday eken, endi jaqsılıq etiw ideyası mámleketlik xizmetkerleri toparınıń bas máselesine aylanǵanlıǵına dus kelemiz. Bunıń nátiyjesinde mámleketlik hám xalıq párawanlıqqa erisken. Hátte, shahzada Qultegin bılay deydi: «Pútkil xalqtı minnetdar ettim, endi jawız emes». Sonday eken, jaqsılıq etiw qádiriyatı xalqtı materiallıq tárepten párawan, ruwxıy tárepten iygilikli bolıwǵa alıp keledi. Shahzada Qultegin taǵı deydi: «Jarlı xalıqtı jaqsılap ayaqqa turǵızıp qoydım, onı bay ettim hám az xalqımdı kóbeyttim. Bul sózimnıń ótirigi joq. Ey bekler, ey xalıq, bunı esitiń: túrkiy xalıqtı toplap, mámleketlik tutıń».
Konfuciy táliymatına kóre insanda fizikalıq hám etikalıq nizamlılıq sáwlelengen. Etikalıq sapalardı ıyelew álemnen baslap tártip hám intizamnıń bolıwına alıp keledi.
Konfuciy táliymatına kóre, tatıwlıq (tszyun tszi) zárúrli etikalıq princip bolıp tabıladı. Aqıl jardeminde etikalıq kámillikke jetkenge erisken insan óziniń hám ózgelerdiıń ideal dárejedegi jetekshisine aylanadı. Insan etikalıq kámillikke jetiw jolında (dao) bes etikalıq sapanı iyelewi kerek. Usı sapalarǵa tómendegiler kiredi:
1) insansúyiwshilik (jen) - bul adamnıń insan hám jámiyetke salıstırǵanda tuwrı múnásibeti bolıp tabıladı. Ol mehir-qayır-saqawat hám jaqsı islerden baslanıp, basıqlıq, taqatlılıq, ádalatlıq hám adamlardı jaqsı kóriw sıyaqlı pazıyletlerdi óz ishine aladı;
2) minnet (tszi). Konfuciydıń pikirinshe, minnet - etikalıq minnetleme bolıp tabıladı. Ol insannıń kewilinde tamır atıwı kerek. Minnet áke hám ul, úlken hám kishi, er hám hayal, ǵarrı hám jas, mámleketlik hám puqara ortasındaǵı minnetlemeni orınlaw nátiyjesinde óteledi;
3) hurmet (eyao). Oǵan kóre, hár bir kisi óz ara húrmet-sıylasıq sezimine iye bólıwı shárt. Bul orında húrmet sapasınıń qáliplesiwinde shańaraq zárúrli orın tutadı. Usı mánisten alıp qaraǵanda bir jámiyette, bir mámleketlikte jasaytuǵın adamlar ózlerin bir shańaraq aǵzası retinde biliwi kerek;
4) dástúriylik. Insan qatań tártip hám qaǵıydaǵa ámel qılıwı kerek. Qatań intizam etikada dástúriylikti támiyinleydi. Intizom bolmaǵan orında jaqsı ádetlerdiń dástúriyligi dawam etpeydi;
5) aqıllılıq (chji). Insan aqıl jardeminde danalıqqa jetiwi jáne bunıń menen baxıtlı turmıs keshiriwi kerek. Aqıllı adam turmısta iyilmeydi hám qıyınshılıqlardı shetlep ótedi.
Konfuciydıń pikirinshe, qayır-saqawat hám saqawat hár qanday dáme, ǵarez hám mápten erkin bolıp, hesh qashan qayır-saqawat hám saqawat etilgeni belgili etilmeydi. Usı mánisten alıp qaraǵanda, Konfuciy bılay deydi: «Ózińe ráwa kórmegen zattı basqaǵa rawa kórme». Hesh kim ózine jamanlıqtı ráwa kórmeydi hám barlıq ózine jaqsılıqtı ráwa kóredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda qayır-saqawat hám saqawatta máptiń bolıwı jaman nárse esaplanadı, kerisinshe, bunda máptiń bolmawı jaqsılıq esaplanadi. Usı pikirlerden malum bóladı, qayır-saqawatlı hám saqawatlı bolıw áwele, insannıń ózine jaqsılıq keltiredi. Bunı esapqa alǵan Konfuciy sonday deydi: «Saqawatlı jalǵızlanıp qalmaydı, oǵan álbette, joldaslar tabıladı». Bul isenimli bolıp, oǵan kóre qayır-saqawat hám saqawat adamlardıń birlesiwine, qosılıwına alıp keledi.
Qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletleri haqqında pikir júrgizilgende, onıń ruwxıy mazmunıǵa bólek itibar qaratıw kerek. Qayır-saqawatlı hám saqawatlı bolıw kóbinese real kórinetuǵın boladı, lekin bul sezim eń dáslep, kisi sanasında, kewilinde struktura taptırıwı kerek. Málim bul baǵdarda Budda sonday tálim beredi: «Múlk sezimi zatlar menen emes, pikir menen ólshenedi; zatlarǵa iye bola turıp, mal-múlkli bolmaw múmkin». Bunıń mánisi mınada, qayır-saqawatlı hám saqawatlı bolıw ushın múlk iyesi bolıw shárt emes, Insan jaqsı sózi, pikiri hám kishipeyili menen da qayır-saqawat hám saqawat kórsetiwi múmkin. Shıǵıs filosofiyalıq -etikalıq táliymatında máseleniń áyne mine sol tárepine dıqqat qaratıladı. Nátiyjede, shıǵısta hár bir kisi sociallıq poziciyasına qaramastan ózin ullı sezimli insan sezinedi. Áne sonıń sebebinen Budda usı máselege bólek itibar bergen: «Adamgershilikli adamdı tabıw qıyınshılıqlı jumıs, ol hamme jerde de tabıla bermeydi; biraq qayda sonday adamlar bolsa, sol jerde baxtıyar áwlad jasaydı». Múriwbet hám saqawat áne sonday úlken kúshke iye.
Ásirese, qayır-saqawatlılıq hám saqawatılıq pazıyletlerin ıyelew islam dini sebepli insan hám jámiyet ómiriniń strukturalıq bólegine aylandı. Payǵambarımız Muhammad (s.a.v.) eń kóp usınǵan ideya qayır-saqawat hám saqawat bolıp tabıladı. Ol kisi buyuradı: «Kisiniń saqawatı onıń iymanında, ádebi – aqılında, qádiri bolsa minezinde». Bul oǵada zárúrli pikir. Sebebi, ol jaǵdayda saqawat iymannıń strukturalıq bólimlerinen biri retinde uqtırılmaqta hám saqawat múriwbetten baslanıwı belgili. Ol halda tusinip jetiw múmkin, iymanlı adamda qayır-saqawat hám saqawat sezimi boladi. Sebebi bunday insan Alla óziniń jaratqanlarına qayır-saqawat hám saqawat kórsetiwin túsinip jetedi hám iymanlı adam bul sapanı ózlestiredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda Rasulillo buyıradı: «Alla tala eki xulıqtı jaqsı kórip, eki xulıqtan jerkenedi. Ol jaqsı kóretuǵın eki xulıq saqıylıq hám keshirimlilik bolıp, jerkenetuǵın eki qulıq bolsa, sıqmarlıq hám buzıq peyillilik bolıp tabıladı. Eger Alla tala qanday da bir bendesine jaqsılıqtı qıálese, onı adamlardıń hájetin shıǵarıwǵa jollaydı». Usı pikirden taǵı tusinip jetiw múmkin, múriwbet hám saqawat kisiniń ózine jaqsılıqtı keltiretuǵın faktor bolıp tabıladı. Rasulullanıń usı pikiri adamlarda múriwbetlik hám saqawatlılıqtıń payda bolıwına alıp keledi. Hátte X ásirge kelip bul principtı tayanısh retinde qabıl etken qolı ashıqlıq háreketi júzege keldi jáne bul háreket musulman áleminde qádiriyat dárejesine kóterilgeni belgili.
Professor N. Kámilovtıń atap kórsetiwinshe, «Qolı ashıqlıq - mártlik jolı menen, qayır-saqawat hám mehribanlıq kórsetiw, belsendilik hám sadıqlıq ilimi bolıp tabıladı. Kiyim shkafımard adamnıń (qolı ashıqlıq ) sózi de, jumısı da, niyeti hám pikirleri de pák bolǵan. Olar xalqımızdıń etikasın tárbiyalawǵa úlken xızmet etedi».
Futuwatchilar zárúrlerge materiallıq hám ruwxıy járdem kórsetiwdi bas maqset retinde qabıl etip, qayır-saqawat hám saqawat mádeniyatın qádiriyat dárejesine kótergen. Málim bul baǵdarda Yusuf Xas Xajib tómendegishe pikir júrgizedi:
Aqillik ul ermas ulasa gúmis
Aqi janin xalqqa qilur úles
Aqitsa aki er budunka tavar
Ájaǵa yiǵlu turur anglar xalıq evar
(Saqıylıq, yaǵnıy qolı ashıqlıq - bul baylıq jalǵawshısı emes,
Qolı ashıqlıq - bul xalıqqa jandı beriw bolıp tabıladı.
Xalıqqa baylıq aǵızar saqıy adam,
Usınıń sebebinen adamlar oǵan umtıladı ).
Sonday eken, qolı ashıqlıq xalqqa tek ǵana baylıq berip qoymastan, bálki kerek bolsa janın da beredi. Oyshıl bunıń menen qolı ashıqlıq múriwbetli saqawatlı teńsiz kisiler bolǵanlıǵınan xabar beredi. Sebebi ózgeler ushın jandı qurban etiw qayır-saqawat hám saqawat kórsetiwdiń joqarı kórinisi bolıp tabıladı.
Oyshıl Unsurmoliy Kaykovus qolı ashıqlıqtıń dúnyaǵa kózqarası, etikası hám iskerligine jáne de keńlew túsindiriw beredi. Ol deydi: «Qolı ashıqlıqtıń tiykarı úsh zatda: biri ol, aytqan sózińdi óziń qilsań, ekinshisi ol raslıqqa qılap etpeseń; úshinshisi ulkim jaqsılıq jumısın ilgeri tutsań». Futuwatshlar etikasın, sonday úsh zat skólkemlestiredi: opalılıq, rasgóylik hám jaqsılıq. Bul úsh principke ámel etiw qıyınshılıqlı is bolıp tabıladı. Sebebi, «aytqan sózdiń ústinen shıǵıw, bárháma rasgóylikke ámel etiw hám ózgege jaqsılıq etiw»di maqset dep biliw - kisiden miynet talap etedi. Kaykovustıń xabar beriwinshe, qolı ashıqlıq úsh topardan ibarat :
1) ápiwayı ónermentler;
2) áskeriy adamlar;
3) sofiyler. Lekin bul topardaǵılardıń barlıǵı qolı ashıqlıqtıń tómendegi qaǵıydalarına qatań ámel qılǵan : adamlar menen ala awızlılıqqa barmawshılıq, xalayıqqa keshirimli bolıw, adamlar arasında kisige násiyat bermew, adam qanınıń tógiliwine yol qóymaw, orınlanıw shártine razılıq bermew. Bul ádep qaǵıydalarına ámel qılıw qolı ashıqlıq xalqınıń hújdanına aylanıwına alıp kelgen.
Sonısı qızıq, qolı ashıqlıq birewge etken múriwbet hám saqawatın qalıs minnetsiz hám qanday da zat úmit etpesten ámelge asırǵan. Málim bul baǵdarda onıń tiykarlawshılarınan biri Salmon Farsı sonday degen: «Qolı ashıqlıq - hámmege insannıń qayır-saqawat kórsetiwi hám ornına hesh nárse talap etpeslik». Bul qaǵıyda qolı ashıqlıq háreketi aǵzaları tárepinen tiykarǵı princip retinde qabıl etilgen.
Oyshıl Husayn Waz sóylewshi Koshifiy qolı ashıqlıq háreketiniń Etika Kodeksin bayanlanıp ótken. Sol orında usı kodekstıń arnawlı bir táreplerin aytıp ótiw zárúr.

1. 
   Qolı ashıqlıqtıń úlesi. Altı sırtqı hám altı ishki ádepten ibarat. Sırtqı ádepler: ótirik, jala hám paydasız sóylemew;
   

bunday sózlerdi esitpew; tigilip qaramaw; haramnan jiyirkeniw; nomaqul jerge barmaw hám pák zatlardı awqat etiw. Ishki ádepler: dos- dushpanǵa saqawatlı bolıw; kishipeyil bolıw, qánaatlı bolıw, keshirimli bolıw, ar-namıslı bolıw hám haqsúyiwshı bolıw.
2. Qolı ashıqlıqtıń shárti. Bul shártler mınalardı quraydı. Atap aytqanda, iymanlıq, aqıllıq, bilimlilik, qayır-saqawatlıq, ǵayratlılıq, saqıylıq, saqawatlıq, taqatlıq, sırlaslıq, opalılıq hám basqalar.
3. Qolı ashıqlıqtıń ámeliyatı. Málim bul baǵdarda bárháma etiletuǵın jumıslar on: sıyınıw, ádalat, nápsini jeńiw, úlkenge húrmet, kishige ızzep, doslıqqa sadıqlıq, mudamı kishipeyillik, ilimpazlardı izzet etiw, dushpanǵa da saqawatlı bolıw hám bilimsizler aldında únsizlik saqlaw. Qolı ashıqlıqtı terekke salıstırıw múmkin. Onıń «tamırı - muhabbat, denesi - etika, shaqları – sabır- taqat, japıraqları - dieta, qabıǵı - uyat, gulleri - álpayımlıq hám mıywesi -jaqsılıqdur». Áne, sol tiykardan kelip shıǵıp, Husuyn Waz Koshifiy qolı ashıqlıq háreketiniń bas principleri retinde qayır-saqawat hám saqawattı kórsetip ótedi.
Joqarıdaǵı pikirlerden belgili boladı, xalqımız turmısında qolı ashıqlıq háreketi ayrıqsha social hám etikalıq háreket bolǵan. Áne, usınıń sebebinen qatardaǵı adamlardan tartıp mámleketlik xizmetkerlerine shekem VIII ásirden tap XX ásirdiń 20 -jıllarına shekem bul háreketke isenip kelgen. Professor N. Kámilov aytıp ótkenindey, «Olardıń etikası biziń milliy etikamızǵa aylanıwı kerek, sebebi qolı ashıqlıqtıń kóp tárepleri adamlarımız arasında tap elege shekem jasap kelip atır. Adamlarımizdıń qońaqshıllıǵı, adamgershilikliligi, mártligi sol úrim-putaqlardıń miyrasxorı, dawamı bolıp tabıladı. Jaqsılıq etiw, birewdiń hájetin shıǵarıwdan quwanıp, jasnab ketetuǵın, bar nársesin basqalar menen bólisiwdi jaqsı kóretuǵın adamlar házir joq deysiz be?!... Siz birewge jaqsılıq qılsańız, ol basqa birewge jaqsılıq etedi. Nátiyjede, bereket, iygilikli ádetler bayram etedi. Babalarımız sol iygilikli maqsetke bel baylap jasaǵan hám dúnyaǵa at taratqan edi. Qáne biz de soǵan múnásip bolsaq... ».
Qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletleriniń mazmun-mánisi ásirese, Mir Alisher Nawayı dóretpelerinde keń ańlatpasın tapqan. Atap aytqanda, ullı oyshıldıń «Mahbub ul-qulub» shıǵarmasında tómendegi ayrıqsha hám tákirarlanbas analizi kórsetilgen: «Saqawat insaniyat baǵınıń borvar shajaridur (ólmes tamırı bolıp tabıladı), bálki ul shajarnıń paydalı samaridur (tuwındısı) Adamıylıq úlkeniń bahri mavjvari (adamıylıq teńiziniń máwijleri), bálki ul máwij bahrinıń samin gáwharı... Mádumlikda (insaniy pazıylet retinde) qayır-saqawat miywe tuqiminiń quyashidur (aǵayını), bálki tav'amon (uluwma ) aǵayınidur... Iyesi qayır-saqawat (qayır-saqawatlı kisi) sharıf xalqidin ayrilmaydurkim, ol qayda bolsa Táńri panasında bolsın - ızzet hám hurmet dárgayinda».
Mir Alisher Nawayı bir qosıǵında múriwbet haqqında tómendegishe jazadı : «Qayır-saqawat - barlıq bermakdur, emak joq, // Qolı ashıqlıq -barlıq qılıwdur, sonday eken joq». Shayır názerinde múriwbet adamgershilik maydanınan etilgen jaqsılıq, saqawat, saqıylıq bolıp tabıladı, ózinde bar zatlardı zárúrlerge beriw, jemey jediriw, kiymey kiydiriw bolıp tabıladı. Qolı ashıqlıq bolsa barlıq adamǵa jaqsılıq kórsetiw, biraq ornına hesh nárse talap hám dáme etpeslik bolıp tabıladı.
Mir Alisher Nawayı saqawat haqqında pikir etkende, saqıy kisilerdi bultqa, sıqmar kisilerdi jawınsız bultqa, saqıy kisilerdi miyweli terekke, sıqmar kisilerdi bolsa miywesiz terekke salıstıradı. Bult tábiyatqa jamǵır menen jan bergenindey, saqawatlı kisi jaqsılıq etiw menen adamlarǵa payda beredi. Oyshıl saqawatsız kisi Payǵambar áwladı sonda da dozaqıy, saqawatlı kisi sonda da jánnetiy adam deydi: «Saqawatsız kisi - mayınsiz abri báhár hám royihasiz mushki totor. Mevasiz yiǵoch hamonu ótun hamon hám mayınsiz bult hamonu tútin hamon. Saxosiz kisi birla gáwharsız sadafnıń bir hukmi bar. Dursiz sadaf bila ólub quruǵon kashaf ne itibar. Sıqmar behishtqa kirmas eger sayyidi Qurashiy bólsun hám saqıy tamuǵta bormas, eger bandai efiopiyalıiy bólsun. Yaǵnıy, Saqıy bult bolıp tabıladı - jumısı qırman, bálki zúráát bermak. Sıqmar mórdur - dábi ala bálki dana termek. Saqıylıq ahliǵadur saqawat qánigeligi jáne bul eki sharıf sapa shohi valoyat xosi. Saqawat adamiǵa bedendur hám saqıylıq anga ruxlanıw hám saqıylıq ahlidin olamda júz mıń futuh. Saqıylıqsız kisi er sanıda emes, ruhsiz bedendi kisi tiri demas. Joqarı saqıylıq shahbozedur bálent ushıw hám behimmat tıshqan ańshıe yurutaehi boz. Suńqar mákanı shohnıń bilagi, yurutachi huquqı uluksanıń sassiǵ bedeni hám sóngagi».
Oyshıl óz pikirin dawam ettirip, insanlardı saqawattı ısırapshılıqtan parıqlawǵa, máp ushın saqawat kórsetiwdiń biyhayalıq ekenligin tusinip jetiwge shaqıradı : «Arıslan jumısı baxıtlı urub sibóni tóyǵormoq hám siehqon varzishi diram óǵurlab, túyindi izlew. Iyesi saqıylıq gedeylengenlik bila tómen bólmas, saqıylıqsız ǵáziyne tapsa, baylıqlarǵa joldas bólmas. Shınar ilgi xoliliǵidin biyiklarga hámdest bólmas. Shınar ilgi xoliliǵidin biyikiigiga ne kemshilik hám tufroqqa jasırın ǵáziyneleri bila ne ulvi húrmet. Saqıylıq ahliǵa agarchi biyik juldızadur, biraq saqawatǵa neshe mártebedur, Ísırap saho emes hám itlofni mánis ahli saxo demas. Haq molin kuydurganni sayıl derlar hám jarıq kúnde sham'i kofuriy yoqqonni aqldin biygana derlar. Mubohot ushın bermak xudnamoliq hám anıń bila ózin saqıy demoq biyhayalıq. Ulki el, xalıq kórmaguncha bermas - laimdur, saqıy emes. Tilab bergendi da saxodin jıraq bil; ibram bila bergendin bermegendi jaqsılaw bil. Birta ótpekni eki bólub, yarımın bir ochǵa bergendi saqıy da; ózi emay barin záriwge bergendi axiy de».
Múriwbetlilik hám saqawatlılıq pazıyletleriniń zárúrli kórinisi retinde mártlik máselesi Kaykovustıń «Qobusnama» shıǵarmasında jaqsı túsinik berilgen. Oyshıl ulına násiyat eter eken úsh zat (aqıl, rasgóylıq, mártlik) insandı baxıtlı etiwin bólek aytıp ótedi: «Bilǵil, adam úsh sapaǵa iye. Barlıq shaxs, ol qále dana, qále nadan bolsın, sol úsh zat penen kewillidur. Bul úsh zattıń biri aqıl, biri raslıq hám biri mártlikdur».
Sonıń menen birge, «Qobusnama»de qayır-saqawat hám saqawattıń úsh altın qaǵıydası mártlik mısalında anıq kórsetip berilgen: sóz hám jumıs birligi, rasgóylik hám jaqsılıq. «Mártlik tiykarı úsh zat: biri bul, aytqan sózindi óziń qilsań, ekinshisi bul, raslıqqa qılap etpeseń, úshinshisi bul, qayırlı isti ilgeri tutsań. Adamdaǵi qalǵan barlıq sapalar bul úsh zattıń astındadur. Bilǵil, mártlik hám batırlıq sonday kisige iye, bir qansha óneri bólsın. Bul ónerlerdin biri: batır, márt, taqat-shıdamlılıq, wádege opa qılıw, pák dil hám pák til bolıw bolsa, taǵı biri bul, óz mápin waziypa etip qoya otırıp tutqınlarǵa azar bermese, sorlılarǵa jardem berse, jamanlardıń jamanliǵın jaqsılardan jıraq tutsa, ras sóz aytsa, óz teńine járdem berse, adamlarǵa zıyan -zálel jetkermese, jaqslap qara, bunday jumıslardıń da aqırı ul úsh sapaǵa muwapıqdur.
Mártliktiń tiykarǵı pazıyleti tákabbırlıqtı basınan shıǵarıw hám ózgege qas etpew. Eger mártlik jolında júriw tileseń, bárháma úsh zattı názerde tut: kózdi jamanlıqtan, qóldı jaman isten hám tildi jaman sózden saqlawdı. Úsh zattı dos hám dushpanǵa ashıq tutqıl: úy esigin, dásturxandı, qaltańdaǵı teńgeni».
Joqarıda aytılǵan pikirlerden kelip shıqqan halda, qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletlerin qáliplestiriwdiń tariyxıy tiykarlarına tiyisli tómendegi juwmaqlarǵa keliw múmkin:
1) házirgi globallasıw sharayatında shaxs hám jámiyet máplerin ámelge asırıwda sintez jolı - sociallıq -etikalıq qádiriyatlarǵa tiykarlanıw úlken áhmiyetke iye. Sebebi, sociallıq -etikalıq qádiriyatlar milliy hám ulıwma insanıylıq etika tiykarların ózinde sáwlelendiredi;
2) múriwbetlik hám saqawatlılıq zárúrli sociallıq -etikalıq pazıyletler bolıp tabıladı. Ol shaxs hám jámiyet etikalıq sanasında ózgelerge jaqsılıq etiw, mártlik, ullılıq hám kishipeyillik sıyaqlı sapa hám ayrıqshalıqlardı júzege keltiredi;
3) múriwbet hám saqawat materiallıq hám ruwxıy formaǵa iye sociallıq -etikalıq qádiriyat bolıp, onıń negizin ózgelerge múmkinshilik sheńberinde járdem beriw quraydı;
4) Ózbekstan xalqi erteden zárúrlerge qalıs járdem beriw ideyasın etikalıq mádeniyat úlesi retinde qabıl etken;
5) múriwbetlik hám saqawatlılıq pazıyletleri qolı ashıqlıq (doslıq ) putkil xalıq háreketinde tolıq kórinetuǵın boldı. Bul háreket aǵzaları ásirler dawamında ózgege jaqsılıq etiw, járdem beriw hám insandı qádirlewde jámiyetke ibrat bolıp keldi;
6) múriwbetlik hám saqawatlılıq pazıyletleri xalqımız tábiyatında ámeldegi, ol tariyx hám zamanlar sınaqlarınan ótip ısılıp kelip atır. Bunda social hám etikalıq tájiriybeniń uyqaslıǵına isenemiz,
Qayır-saqawat hám saqawat túsinikleri óz ara bir-biri menen baylanıslı bolsa da, biraq olar mánisine kóre hár qıylı sapa hám pazıyletlerdi ańlatıwı menen arnawlı bir parıqlıqlarǵa iye.
Qayır-saqawat - bul insannıń pák etikalıq sezimleri, sapa hám ayrıqshalıqlarǵa iye ekenligin bildirse, saqawat bolsa áne sol pazıyletlerdiń ámelde ámelge asıwı bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda «múriwbet» degende jaqsılıqqa, jaqsı islerge, mártlikka bolǵan qálew-tilekti, «saqawat» degende bolsa unamlı júris-turıslar kompleksin túsinemiz. Usı eki túsinikte pútinlikte adamgershilik, ullılıq, mártlik, qolı ashıqlıq, adamlardı jaqsı kóriw, mıyırmanlıq, basqalarǵa muńlaslıq, basqalardı qolap-quwatlaw, biyǵárezlik, mehir sıyaqlı sapalar óz kórinisin tabadı.
Adamgershilik túsinigi basqa adamlarǵa hám Jer júzindegi barlıq tiri janzatqa iygilikli, mıyırban, qayırqom múnásibetti kórsetetuǵın shaxs sapası, insaniylıq formasında bahalanadı. «Filosofiya enciklopediyalıq sózlik»te adamgershiliklilik - «Adamlarǵa mehir-muhabbat penen qaraw, olardı húrmet etiw, insannıń materiallıq párawanlıǵın kóteriw hám adamlarǵa joqarı ruwxıy pazıyletlerdi rawajlandırıwǵa qayırqomlıq etiw ideyaları menen suwǵarılǵan dúńyaǵa kózqaras» retinde qaraladı. «Pedagogikalıq enciklopediyalıq sózlik»te bolsa, adamgershiliklilik shaxs retinde insan, onıń erkin rawajlanıwı hám óz qábiletlerin kórinetuǵın ete alıwın qádiriyat retinde qabıllaw ekenligi uqtırıladı.
Keń mániste adamgershiliklilik - insandı shaxs retinde qádiriyat dep belgileytuǵın, onıń erkinlik, baxıtqa bolǵan huqıqı, óziniń qábiletlerin kórinetuǵın etiwi hám rawajlandırıwı, sociallıq institutlardıń bahalaw kriteryalarında insannıń gúlleniwin esapqa alatuǵın qaraslardıń tariyxıy ózgeriwshen sisteması, insaniylıq -adamlar arasında kútiletuǵın normativ múnásibet.
Mártlik insannıń ruwxıy qásiyetleri bolıp, ar-namıs, hújdan hám sadıqlıq, shaxstıń ullılıǵın ózinde bildiredi. Mártlik sózi xalqımız arasında keń paydalanatuǵın hám milletimiz ushın tán bolǵan pazıyletti bildiretuǵın sóz esaplanadı. Mártlik sózi mártlik, qorqpaslıq, batırlıq sıyaqlı sózler menen mániles bolıp tabıladı. Óz gezeginde, mártlik sózi insap túsinigi menen da uyqas ketedi. Insap - bul ádalat hám hújdan hámiri menen jumıs tutıw sezimi, adamlarǵa múnásibette hadallıq, tuwrılıq, teńlik, alagóleklik hám haqıyqatgóylik bolıp tabıladı. Mártlik ne ekenligin ańlagan insan ázzilerdi qorǵaydı, jarlılarǵa járdem beredi, kúshsizlerdiń kewlin kóteredi.
Ashıqqollılıq - insan ruwxıy túsin belgileytuǵın zárúrli ayrıqshalıq bolıp, saqıylıq, qolı ashıqlıq, saqıylıq mánislerin ańlatadı. Ashıqqollıq xalqımız ruwxıylıǵınan anıq órnek alǵan, milliy mentalitetimizge tán ayrıqshalıq retinde qádirlenedi. Ashıqqollıq ayrıqshalıqına iye kisiler kem támiyinlengen, kóp bolalı, ekonomikalıq tárepten qıynalıp qalǵan shańaraqlarǵa sawap ushın mudamı járdem kórsetip keledi. Óz gezeginde, ashıqqollıq saqıylıq qásiyetleri menen uyqasadı. Saqıylıq hesh kimnen zatın, jaqsılıǵın ayamw, saqıylıqtı bildiredi. Saqıylıq qolınan kelgenshe insanlarǵa jaqsılıq, qayır-saqawat kórsetiw ayrıqshalıǵın ózinde sáwlelendirgen pazıylet bolıp tabıladı. Saqıylıq etip qorenishlerge járdem qolın sozǵan adam, jaqsılıq jolında qádir tabadı. Saqıylıq adamnıń kórki, onıń ziyneti bolıp tabıladı.
Mıyırmanlıq ózgelerge salıstırǵanda miyrim-shápáát, mehribanlıq, adamgershiliklilik sezimin ańlatıwshı túsinik bolıp, onıń túpkilikli mánisi insandı húrmet etiw, salawatın biliw hám olarǵa mehribanlıq kórsetiwden ibarat esaplanadı. Mıyırmanlıq ózgelerge miyrim-shápáát kórsetiw, ámeliy kómek beriw sıyaqlı insaniy pazıyletlerde kórinetuǵın boladı. Insandaǵı mıyırmanlıq hám mehribanlıq onıń ruwxıy gózzallıgınan, názik tábiyat iyesi ekenliginen derek beredi. Mıyırban insan jaqsılıqtan kúsh alıp, el, xalıq mápin kózleydi, ózgeler mápin óz mápinen ústin qóyadı.
Joqarıdaǵı pikirlerge tiykarlanǵan halda, qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletlerine tán ayrıqshalıqlardı tómendegi tárizde keste kórinisinde ulıwmalastırıw múmkin:
keste Qayır-saqawatlılıq hám hám saqawatlılıq pazıyletlerin túsindiriwshi etiwshi sapalar

Múriwbet			Saqawat
Jaqsılıq Insaniylıq Mıyırmanlıq Mehirlilik Kewli ashıqlıq Mehribanlıq Keshirimlik* Mártlik Jomartlıq		■	Saqıylıq Keńpeyillik Jaqsılıq Jaqsı isler Qolı ashıqlıq Kózi toqlıq Járdem beriw Qollap-quwatlaw Batırlıq

Qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletlerin qáliplestiriw arnawlı bir kriteryalarǵa tiykarlanıwdı talap etedi. Usı kriteryalarǵa tómendegilerdi kirgiziw múmkin:

1) biyǵárezlik;
2) ıqtıyarıylıq;
3) anıqlıq;
4) baǵdarlanǵanlıq;
5) waqıt penen baylanıslılıq;
6 ) ólshem menen baylanıslılıq.
Sonıń menen birge, qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletleri tómendegi principler birligin da talap etedi:
1. Áshkaralıq. Usı princip qayır-saqawat hám saqawat ashıq, tuwrıdan-tuwrı, hesh qanday jasırın maqset menen ámelge asırilmasligi kerekligin bildiredi.
2. Hadallıq. Hadallıq jámiyettiń etikalıq normaiariga sanalı túrde hám qálegen ámel etiwge úndewshi hádiyse bolıp, insan xarakteriniń mánisinen kelip shıǵıp, insaniylik minnetiniń hújdan menen hám sanalı atqarılıwın talap etedi.
3. Nızamlılıq. Nızamlılıq qayır-saqawat hám saqawat kórsetiw maqsetke muwapıqlıq, nızam hám nızam astı hújjetleri hám mámleketlik-jámiyet máplerine sáykes keliwin talap etedi.
4. Qalıslıq. Qayır-saqawat hám saqawat insannıń óz qálew-erki tımsalı bolıp qalıwı kerek etnas, ol ulıwma insanıylıq norma hám talaplar ańlatpası retinde kórinetuǵın bolıwı zárúr.
Qayır-saqawatlılıq hám saqawatlılıq pazıyletleri belgili dereklerden mudamı azıqlanıp turadı. Olarǵa tariyxıylıq, miyrasxorlıq hám zamanagóylıq sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Sebebi, ótken zamanda adamlarǵa mehir-qayır-saqawat kórsetiw, jaqsılıq etiwge tiyisli dástúrler adamnıń úrim-putaqlarına uqsas oylawı, óz júris-turısların zamanagóylıq menen uyǵınlastırıwına múmkinshilik beredi.