Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Salıstırmalı pedagogikalıq aksiologiya haqqında túsinik.

Tayanısh túsinik: pedagogikalıq aksiologiya, mádeniy rawajlanıw, tálim, qádiriyat, mazmun, funkciya.

1.Pedagogikalıq aksiologiya haqqında túsinik

Biziń dáwirimizde tálimlik qádiriyatlar, olardıń tábiyatı, funkciyaları, óz ara baylanısı haqqındaǵı pedagogikanıń jańa tarawı- pedagogikalıq aksiologiya rawajanıp barmaqta. Sebebi, zamanagóy jámiyet tálimi oqıwshılardıń bilim, kónlikpe hám qánigeligin iyelewiniń maqsetke baǵdarlanǵan procesi hám nátiyjesi sıpatında túsiniwden uzaqlasadı. Tálim bul insanda insanıylıqtı qáliplestiredi.

Tálim mánáwiyatınıń quramında qádiriyatlı bilimlerdi uzatıw hám onıń tiykarında insanda qádiriyatlı múnásibet, qádiriyatlı minez-qulıqtı qáliplestiriwin Aristotel aytıp ótken edi. Ol mámlekettiń tiykarın barlıq oǵan baylanıslı bolıwın birlik kórsetedi,- dep esaplaǵan.
Pedagogikalıq aksiologiya insan hám tálimdi qádiriyat dep qaraǵan halda, tálimlik qádiriyatlardı hám tálimde aksiologiyalıq qatnastı ámelge asırıwshı pedagogikalıq bilimler tarawı bolıp tabıladı.
2.Pedagogikalıq aksiologiyanıń tiykarǵı túsinikleri
Pedagogikalıq aksiologiyanıń predmetin shaxsınıń aksiologiyalıq ańı, aksiologiyalıq múnásibeti, aksiologiyalıq minez- qulqın rawajlandıradı.
Aksiologiyalıq mashqalalarǵa baylanıslı teoriyalıq dereklerdegi qádiriyat túsiniginiń mazmunınıń analiz etiwi tiykarında pedagogikalıq aksiologiya qádiriyat túsinigine shaxs hám jámiyet xızmetine ideal úlgi hám jónelislerdi kórsetiwshi individual hám sociallıq ańdı shólkemlestiriwshi tálim sıpatında qaraydı. Ayrıqsha shaxs yaki jámiyet birlikte qádiriyatlardı uzatıwshı sıpatında qaraladı, nátiyjesi bolsa, insannıń minez- qulqı hám is- háreketin xoshametleydi. Minez- qulıq hám is- háreketlerdiń dálili shaxstıń átirap- ortalıqqa, óz- ózine múnásibeti haqqında guwalıq beredi.
Filosofiyadan parqlı ráwishte, pedagogikalıq aksiologiya «qádiriyat» hám olardı aksiologiyalıq ań, múnásibet, minez- qulıq dep ataw arqalı «aksiologiyalıq» túsiniklerge ayrıqsha qaraydı.
Onı shólkemlestiriw hám basqalarǵa qádiriyatlı qatnaslardıń zárúriyat ekenliginen kelip shıǵıp, úzliksiz tálim maqsetleriniń ózgerisi pedagogikalıq aksiologiyanıń arnawlı wazıypaları sıpatında tómendegilerdi anıqlawǵa imkan beredi:
- qádiriyatlar teoriyası tárepinen qaraytuǵın bolsaq, pedagogika teoriyası hám tálim ámeliyatınıń tariyxıy rawajlanıwın analiz etiw;
-onıń aksilogiyalıq baǵdarlanǵanlıǵın kórsetiwshi tálimniń aksiologiyalıq tiykarların anıqlaw;
-milliy tálim mazmunın hám rawajlanıw strategiyasın anıqlawǵa baylanıslı aksiolgiyalıq qatnastı islep shıǵıw.
Qadiriyatlı beyimleskenlik – shaxstın oz ishki poziciyasın anlawı hám anıq qadiriyatlar menen baylanıslıqta xızmetke tayarlıq dárejesi.
Qadiriyatlı bagdarganlıq – Qadiriyatlı bagdarganlıq ol yamasa bul qadiriyatlarga baǵdarlanǵanlıq sıpatında (korinisinde) suwretlenedi. Joneltiriw procesinin tómendegi bir-birine tutas fazalar anıqlangan: jeke qádiriyatlardı ózlestiriw: ózlestirilgen qadiriyatlar tiykarında shaxstıń ózgertiw; shaxstıń óz-ózin jobalastıra alıw hám óz-ózin boljay alıwı.
Qadiriyatqa baǵdarlanǵanlıq shaxstıń baǵdarlanǵanlıǵın mazmunlı tárepin, anıq barlıqqa múnásibetin sáwlelendiredi. Usınıń menen birge, qadiriyatlı baǵdarlanǵanlıq subyekti ushın shaxsiy áhmiyetke iye sociallıq qádiriyatlar menen baylanslıqta átirap-barlıqqa subyekttiń bahası sıpatında qaraladı.
Qadiriyatqa baǵdarlanǵanlıq maqseti ashıp beredi. Qızıǵıw, zárúrlik, shaxstıń klassifikaciyalawshı ideallardı sawlelendiredi.
Qadiriyatlı qatnas salıstırmalı tarepten avtonom (oz aldına), sebepli qadiriyatlar haqqındaǵı kórinisler dunyaqarasqa tayanadı. Biraq formalanǵannan keyin olar óz tásirin kórsetedi: qızıǵıw, zárúrlik, iskerlik maqseti, shaxs omirlik xızmeti hám sociallıq duzilmelerdiń hár tárepleme rawajlanıwı. Usı mexanizm jámiyet ómiri hám tálimniń social fenomen sıpatında insansúyiwshiliklesiwin shárt etip qoyadı. Qádiriyatlı qatnasta tek ǵana shaxstıń tájiriybesine ǵana emes, bálki birinshi náwbette, adamzat tárepinen toplanǵan tarıyxıy tájiriybelerge tayanadı. Bul bolsa, belgili bir muǵdarı hám ólshemler sisteması bolıp, hár bir shaxs paydalanıw múmkin bolǵan mádeniy xızmet shegaraların belgilep qoyadı.
Qádiriyatlı qatnaslar ádep-ikramlılıq ideallarda óz kórinisin tawadı, bular bolsa shaxs iskerliginde maqsetli rawishte joqarı kórinis payda etedi. Ideallar ózinde belgilengen maqsetlerdi kórsetip, bul dúnyaqaraslar sistemasınıń joqarı qádiriyatı. Olar kóp baǵanalı haqıyqattı ideallastırıw processin aqırına jetkeredi.
Qádiriyatlı qatnaslardı ádep-ikramlılıq ideallar sıpatında tusiniw sociallıq hám jekkelik ortasındaǵı qarama-qarsılıqtı kúsheyttiredi. Júzege kelgen qarama-qarsılıqta óz náwbetinde biri basqasınıń ornına qurban boladı. Biraq insansúyiwshi adam ádep-ikramlılıq ideal talapları tiykarında háreketti ámelge asıradı. Ádep ikramlılıq ideallar, óz nawbetinde shaxs rawajlanıw dárejesin utısların kórsetedi, bul bolsa insansúyiwshi insannıń ózligine tuwrı keledi. Olar insansúyiwshilik qádiriyatlardıń birligin ózinde sáwlelendiredi, jámiyet rawajlanıwı zárúrliginiń rawajlanıp atırǵan shaxs zárúrliklerine tuwrı keliwinde. Olarda shaxstıń hám jámiyettiń aldınǵı qızıǵıwların birligin jıyındısı kórinisinde sawlelenedi, sebebi olar birgelikte insansúyiwshilik dunyaqarasınıń social funkciyasın sawlelendiredi.
Tárbiyalıq ideallar bir ómirge anıq bir etalon sıpatında berip qoyılmaǵan. Olar rawajlanadı, úlgi sıpatında quramalasadı, shaxstıń rawajlanıwı keleshegi anıqlanadı. Rawjalanıw insansúyiwshilık tárbiyalıq ideallar sıpatında xarakterlenip sáwelenedi, sol ushın da olar shaxs quramalasıwı motivi sıpatında payda boladı. Ideallardı tarıyxıy dawir hám áwlad baylanıstırıp turadı, eń jaqsı insansúyiwshilik dástúrlerdi miyrasxorlıq penen iyelep alınadı hám birinshi náwbette bul tálim arqalı ámelge asadı.
Tárbiyalıq ideallar shaxs motivaciyalıq-qádiriyatlı múnasibetiniń joqarı ólshemi sıpatında sáwlelenedi. Ol shaxstı jámiyet aldındaǵı minneti, juwapkershiligin ańlap jetiwi menen klassifikaciyalanadı. Shaxs múnasibeti insannıń átirap ortalıqtaǵı nárse-hádiyse hám basqa insanlar obyektiv baylanısına baǵdarlanadı hám shaxstınń subyektiv poziciyasın ol yaki bul subyektke qaraganda keri, sonıń menen birge, onıń áhmiyetliligin bahalaydı. Usı mánide «múnasibet» bir waqıttıń ózinde eki halatta sawlelenedi: professional klassifikaciya sıpatında (bahalaw aktın qosadı) hám jetik shaxs tálim, bul bolsa shaxstı insansúyiwshilik qádiriyatların (qádiriyatlı qatnas) tasıwshısı sıpatında sawlelenedi. Shaxs bul jaǵdayda barlıq haqıyqatı menen baylanıslı aktiv xızmet kórsetiwshi sıpatında sáwlelenedi, ol tańlaw imkaniyatına iye bolǵan hám onıń tiykarında óziniń rawajlanatuǵın xızmetiniń tábiyatın baǵdarlawshısı. Múnasibetler ortalıq hám shaxstıń óz ara baylanısı arqalı ámelge asırıladı hám mazmun tárepinen shaxs baǵdarlanǵanlıǵın anıqlaydı, subyektivliktiń tiykarǵı fenomenin (qaraslar, motiv, zárúrlik, bahalaw, sezim, konligiw, qádiriyatlı múnasibet) óz ara baylanıstıradı hám muwapıqlastıradı.
Biraq shaxs múnasibetlerinde onıń tek ǵana subyektivligi emes, bálki obyektiv berilgen mazmun da sáwlelenedi, sebebi onda obyektiv maqsetler usınıladı. Shaxs múnasibetleriniń obyektiv waqtı sıpatında onıń sociallıq dárejesi júzege shıgadı, ol bolsa ózinde baylanıslardıń kompleksliligin sawlelendiredi, bular bolsa shaxslar aralıq múnásibetlerdiń referent sistemasında hám social áhmiyetli xızmetinde juzege keledi. Shaxs múnasibeti mazmunı motivlerdiń obyekti hám predmeti (qádiriyatları) bola aladı, olar bolsa onıń sanasında ózine tán social dárejede sáwlelenedi.
Jámiyet norma, talap, ideal, mádeniy qádiriyatlar shaxs tárepinen jeke hám tańlanǵan halda qabıllanadı hám ózlestiriledi. Shaxs qádiriyatlı múnasibeti sonıń ushın da hár dayım da jamiyet tárepinen qabıllanǵan hám atap ótilgen qádiriyatlarǵa say kelmeydi. Jámiyet qádiriyatları qashan stimul hám xızmet kórsetiwge oyatıwshı kush boladı, qashan, insan tárepinen sanalı rawishte qabıl qılınsa hám ózlestirilse hám de onıń shaxsiy qadiriyatı, idealı, maqsetine say kelse ǵana, maqsetke muwapıq boladı.
Insannıń shaxs sıpatında qáliplesiwi insansúyiwshilik qádiriyatları sistemasın ózlestiriwdi názerde tutadı, ol bolsa ozinde insansúyiwshilık mádeniyatı tiykarların sáwlelendiriedi. Usı qádiriyatlardı tálim procesine engiziw máselesi ózinde úlken social áhmiyetin kórsetedi. Onıń jetilisken sheshimi kóp jaǵdaylarda tálimniń insansúyiwshiligine baylanıslı. Onıń mazmunı sonnan ibarat, shaxs tárepinen sanalı rawishte mádeniy qádiriyatlar tańlawın támiyinlew hám onıń negizinde bekkem, biykarlamaytuǵın, insansúyiwshi qáiriyatlı múnasibetler individual sistemasın qáliplestiriwi.
Qádiriyatlı mazmunǵa iye tálimde shaxstıń minez-qulqı baǵdarga alınadı, olar bolsa onıń insansúyiwshilikke baǵdarlanǵanın anıqlaydı hám qádiriyatlı bahalaw tiykarı sıpatında sáwlelenedi. Dúnyaqaras shaxs qádiriyatlı múnasibetiniń konceptual interpretaciyası konteksti sıpatında maydanǵa shıǵadı, imperativ minez- qulıq norma sıpatında, qádiriyatlı múnasibet-ol yaki bul sistemaǵa invariant sıpatında sáwlelenedi. Usınday kóriniste dúnyanı biliw suwreti hám qádirityalı múnasibet mánawiy basqarılıwı da baǵdarlanadı hám mazmun tárepinen shaxs xızmeti hám minez-qulqı shólkemlestiriledi.
Sonın ushın tárbiya social-sholkemlestirilgen ulıwma insanıy qádiriyatlar interiorizaciyası procesi sıpatında kóriliwi múmkin. Ómirde bolsa qádiriyat shaxstı aktiv ikerligine, óz-ózin tárbiyalaw hám óz-ózin rawajlandırıwǵa baǵdarlanıwı ushın, insannıń sanalı ráwishte túsinip jetiwi ele kem. Qádiriyat iskerlik motivin oyatatuǵın kúsh sıpatında qashan da, shaxs tárepinen interiorizaciyalansa, ishki mútájlikti zárúr waqıtlardı usınsa, insan óz iskerligi maqsetin anıq kóriniske keltire alsa, onıń insansúyiwshilik mánisin kóre alsa, maqsetlerin ámelge asırıwdıń nátiyjeli sheshimin tapsa, tuwrı hám óz waqtındaǵı qadaǵalaw, óz is háreketin dúzete alsa hám bahalay alǵanında ǵana, anıq kórinedi.
Ol yamasa bul qádiriyat qashan shólkemlestiriw, obyekt tańlaw hám sharayat jaratıw, maqsetli iskerlikti ámelge asırılsa hám ol bolsa shaxs tárepinen bahalaw hám ózlestiriw zárúrligin oyatsa ǵana, shaxs talap obyektine aylanadı. Demek, manawiy qádiriyatlar qashan, tárbiya olardıń interiorizaciya procesi sıpatında shólkemlestirilse, insan zárúrligi obyektine aylanadı.
Interiorizaciya ulıwmainsanıy qádiriyatlardıń shaxs joqarı psixikalıq funkciyasına aylanıwına alıp keledi. Shaxs rawajlanıwı mádeniyatınıń qálegen funkciyası hám interpsixikalıq kóriniste sáwlelenedi. Sonıń menen birge, interioriziaciya eksteriorizaciya menen birge ámelge asırıladı-ortalıqtı jańa obyektlerdi jaratıw jolı menen dóretiwshilikli ózgerttiriw. Aqırǵısı járdeminde zárúrliklerdi jaratıw ámelge asırıladı, ol bolsa shaxs aksiologiyalıq múnasibeti motivaciyası tiykarın quraydı.
Interiorizaciyanıń psixologiyalıq mexanizmi shaxs mánawiy zárúrlikleri dinamikasın túsiniwge imkan beredi. Belgili bir sharayatta shaxs tárepinen ámelge asırılatuǵın xızmet, jańa obyektlerdi jaratadı, olar bolsa jańa zárúrliklerdi keltirip shıǵaradı.