Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Milliy pedagogikamızda qádriyatlı kózqaraslardıń rawajlanıwı


Tayansh túsinikler: xalıq pedagogikası, xalıq awızsha dóretiwshiligi, dáslepki jazba derekler, tas bitikler, tálim túpkilikli ózgerisleri.
Xalıq pedagogikası - bahasız qádiriyat. Eger insaniyat tariyxına názer taslaytuǵın bolsaq, ol bir neshe million jıllıq dáwirdi ózinde sáwlelendiredi. Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde — jámáát basqarıw principi dáwirinde-aq tárbiya jámiyettiń rawajlanıwınıń bólegi retinde qabıl etilgen.Adamlardıń miynet iskerligi procesinde óz mútajliklerin qandirgan jáne bul process jetkinshek jaslarda da miynet etiw, ámeliy iskerlikti jolǵa qoyıw boyınsha teoriyalıq bilim, kónlikpe hám ilimiy tájiriybelerdi payda etiwge orın tayarlaǵan. Miynet iskerligin shólkemlestiriw procesi dáslepki dáwirlerde pútkil socialliq ómirdi jolǵa qoyıw negizinde ámelge asırılǵan bolsa, keyin ala tárbiya insan iskerliginiń tiykarǵı tárepi, sociallıq sananı qáliplestiriwdiń zárúrli faktorına aylandı. Dáslepki obchinalıq jámiyetinen aldın da insan jasaw ushın gúresken, usı dáwirde qáwimniń barlıq aǵzaları jámáát bolıp háreket etken. Keyin adamlar miynet iskerligin jámáát aǵzalarınıń jas táreplerine kóre tómendegishe shólkemlestirgen:
a) bolalar hám óspirimler;
b) sociallıq turmıs hám miynette tolıq qatnasıwshılar;
v) ǵarrılar.
Joqarıdagilardan belgili boladı, eń áyyemgi dáwirlerda-aq ákeler óz ullarına ań awlaw, miynet quralın soǵıw sırların uyretken bolsa, hayallar óz qızlarına órtti saqlaw, awlap kelingen haywandı baǵıw sırların túsindirip barǵan. Bunday túsindiriwler áwladtan-áwladga ótip barıp, ayrıqsha hikmetli sózlerge sheńber bolǵan. Sonday eken, xalıq pedagogikasınıń tiykarlawshısı -bul dóretiwshi xalıq bolıp tabıladı.
«Biziń babalarımız, xalqımız áyyem-áyyemnen otırıqshı jasaǵan, milletimizdiń súyegi otırıqshı mádeniyat sharayatında qatqan. Xalqımızdıń «súyegi toq, quwatlı». Taǵı tilimizde «Uyası dúziw», «pálegi taza» degen sóz dizbekleri de bar. Bul bir orında otırıqlı jasaǵan, óz turmıs tárizine, etika -ádep kriteryalarına, isenimleri hám oylaw tárizine iye bolǵan xojalıqlarǵa salıstırǵanda aytıladı. Pútkil kópshilikti, bir neshe júz mińlaǵan, millionlap xalıqtı birlestirgen isenimlerge, kriterya hám qaǵıydalarǵa iye bolǵan xalıqtı qanday anıqlama beriw hám tariyplew múmkin?! Áne, sol turmıslıq jáne social logikadan kelip shıqsaq, tárip hám túsindirme bir boladı - miliiy barlıǵımız, mádeniyatımızdıń túbiri, tamırı otırıqshı bolǵan», dedi
I.A. Karimov, ol óz pikirin dawam ettirip, «Biz xalıqtı atı menen emes, bálki mádeniyatı, ruwxıylıtı arqalı bilemiz, tariyxınıń túp-tamırına shekem názer taslaymız»,- dep jazadı. Sonday eken, áne sol materiallıq baylıq hám mádeniyat jaratıwshı xalıq qanshelli áyyemgi bolsa, onıń pedagogikalıq tájiriybesi da sonshalıq áyyemgi bolıp tabıladı, sol sebepli de sol xalıq jaratqan naqıl- maqal, qosıq, ertek hám dástanlarda sáwlelendirip kelindi. Xalqımız ruwxıylıǵınıń kem ushrasatuǵın eń jaqsı ǵáziyneleri bolǵan xalıq pedagogikasınıń eń rawajlandırıwshısı hám kem ushrasatuǵın oy-órisleri óz qımbatın,qádirin hesh qashan joǵaltpaǵan. Áne, sol xalıq pedagogikası sebepli kámillikke jetkenge erisken babalarımız uzaq ásirler dawamında pútkil jáhán mádeniyatına óz úleslerin qosıp kelgen.
Ekinshiden, xalqımızdıń kóp qırlı tariyxıy hám bay mádeniyatınıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan xalıq pedagogikasın úyreniw arqalı milliy tárbiyamızdıń ayrıqshalıqların úyreniw múmkinshiligi payda boladi. Sebebi, hár bir xalıqta ulıwma insanıylıq pazıyletler menen birge, hesh kimdikine uqsamaǵan bólek qádiriyatları ámeldegi boladı. Bunday qádiriyatlar óz-ózinen payda bolip qalmaydi, olar tariyxı jaǵınan qáliplesip, rawajlanıp baradı. Áyne ózbek xalqınıń jetkinshekti tárbiyalawdaǵı ayrıqshalıqları («siz»lep sóylew, úlkenler sóylegende «lábbay» dew hám t.b.) siyaqlı pedagogikalıq ideyalarda óz ańlatpasın tapqan.
Ushinshiden, xalıq awızsha dóretiwshiligi dárekleri tiykarında ózbek xalqı pedagogikasını úyreniw - pedagogika páni tariyxıy rawajlanıwınıń obyektiv nizamlılıqların anıqlaw, belgilew ushın oǵada zárúrli áhmiyetke iye bolıp esaplanadı.
Sonday etip, xalıqtıń óz dawirine uyqas, kútilgen maqsettegi adamlardı tárbiyalap jetistiriwdegi ideyaları, tálim-tárbiyanıń maqset hám wazıypalarına bolǵan qarasları, jaslardı oqıtıw da maǵlıwmatlı etiwdiń mazmunı hám jaslarǵa tárbiyalıq tásir kórsetiwde qollanılatuǵın usıl hám qurallar áyyemgi zamanlardan berli dawam etip kelip atır.
Orta Asiya xalıqları, atap aytqanda, ózbek xalqı da júdá áyyemgi hám bay mádeniyatqa iye bolıp esaplanadı. Xalqımız neden-qansha ullı kósemlerdi tárbiyalap er jetkergen, olardıń ilim, kórkem óner hám ádebiyat salasındaǵı eń jaqsı ǵáziyneleri jáhán mádeniyatı ǵáziynesinen múnásip orın alǵan.
Xalqımızdıń uzaq tariyxıy dáwirler dawamında qáliplesken hám kóp qırlı materiallıq tiykarı bolmaǵanda, Musa al-Xorezmiy, Ahmad al- Farǵaniy, Abu Ali ibn Sina, Abu Rayhon Beruniylıq, Abu Farobiy hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Imom al-Buxoriy sıyaqlı ilim-pánnıń ullılıq kelbetleriniń jetisip shıǵıwı múmkin bolmaǵan bólar edi. Sonday eken, ózbek xalqı miynet processinde asırǵan turmıs tájiriybeleri negizinde jetkinshekti fizikalıq hám etikalıq, intellektual tárepten jetik ham estetikalıq talǵam hám zawqı bálent adamlar etip jetistiriwde ózine tán, ájayıp milliy tárbiya sistemasına iye bolıp kelgen. Bul sistema ilimiy pedagogika jaratılıwıdan kóp ásirler ilgeri jaratıldı hám ol xalıq menen birge xalıqtıń bala tárbiyasındaǵı eń demokratiyalıq hám anıq insaniy arzıw-úmitlerin ámelge asırıwdaǵı birden-bir tárbiya sisteması bolıp qaladı.
Xalıqtıń turmıs iskerligi processinde toplaǵan tárbiya boyınsha tájiriybe hám bilimleri xalıq pedagogikasınıń mazmunın ańlatadı. Yaǵnıy xalıq pedagogikası - xalıq oyshıllıǵınıń dáwir jasların kútilgen maqsetke muwapıq kisiler etip jetistiriwdegi tárbiyanıń maqset hám wazıypalarına bolǵan qarasları hám xalıq kópshiligi tárepinen tálim-tárbiya jumısların ámelge arttırıp barıwda qollanıp kelingen usıl, qural, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler birligin ańlatıwshı, tájiriybeler tiykarında tóplanǵan bilim hám maǵlıwmatlar jıyındısı bolıp tabıladı. Basqasha etip aytqanda, xalıq pedagogikası xalıqtıń awızsha tárizde jaratqan hám áwladtan áwladqa ótip kiyatırǵan tárbiya haqqındaǵı maǵlıwmatlar - pedagogikalıq dóretiwshiligi jıyındısı bolıp tabıladı.
Xalıq pedagogikası tárbiya maydanınan tóplanǵan empirik tárizdegi hámmege tuwri keletuǵın bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ózinde sáwlelendiredi. Sonıń menen birge, xalıq pedagogikası jámiyet aǵzalarınıń ruwxıy rawajlanıwındaǵı arnawlı bir bir dáwir pedagogikalıq bilimlerin sáwlelendiriwi menen pedagogika pániniń jaratılıwı, da rawajlandiriwdiń úlesi bolıp xızmet etken. Xalıq pedagogikası belgili bir shaxs tárepinen islengen, arnawlı bir bir sistemaǵa túsirilgen hám pıtken, pútin pedagogikalıq estelik emes.
Ol xalıqtıń tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı basqa bilimleri qatarında, sol bilimlerden orın alǵan bólek-bólek maydalanǵan (pútin bolmaǵan) empirik bilimler jıyındısı bolıp tabıladı. Lekin bunnan xalıq arasınnan shıqqan xalıq pedagogları bolmaǵan degen pikir kelip shıqpaydı, álbette. Ózbek xalqı tariyxında ájayıp oyshıl pedagoglar bolǵan. Bunı júdá kóp ertek hám dástanlarda ushrasatuǵın bala baǵıwshı, tárbiyashı, atalıq, ustaz, oqıtıwshı (molla, pedagog, oqıtıwshı ) lar arqalı da oyda sáwlelendiriw múmkin. Biraq olar da óz pedagogikalıq xızmetlerin hám qaraslarında xalıqtıń turmısına sińip ketken tárbiya boyınsha ideyaları, arzıw-úmitlerine ámel ete otırıp jumıs kóredi. Olardıń pedagogikalıq ideyaları da tárbiyalıq iskerlikte qollanılatuǵın usıl hám quralları ózleri tárepinen jazıp qaldırilmaǵanınday, ózgeler tárepinen da jazıp alınbaǵan. Nátiyjede, qanshadan-qansha babalarımız turmısı dawamında jasap ótken mıńlaǵan ózbek xalqınıń uqıplı pedagoglarınıń miyrasları da xalqımızdıń ulıwma pedagogikalıq danıshpanlıǵınan orın alǵan. Xalıq pedagogikası tar mániste ulıwma insanıylıq, xalıqshıl pedagogika bolıp tabıladı. Xalıq pedagogikasında insanıylıq, demokratiyalıq jetekshi orın iyeleydi.
Xalıq pedagogikası keń adamgershiliklilik tárbiyası salasın qamtıp alǵan bolıp, onıń milliy dástúrlerin, qádiriyatlardı, iskerlik baǵdarın qamtıp alǵanlıǵın aytıp ótiw zárúr.
Joqarıdaǵılardı ulıwmalastırıp, sonday juwmaqlarǵa keliw múmkin:
1) belgili bir xalıq hám oǵan tiyisli xalıq pedagogikası, onıń mazmunı hám xarakterinde sol xalıq jasap turǵan sharayat, mudamı ózgerip turatuǵın ekonomikalıq jaǵday jáne sociallıq-siyasiy jaǵdaydıń qásiyetleri belgilenedi. Sol sebepten xalıq pedagogikası dáwir hám onıń barlıq quramalılıqları jaǵdayların tolıq sáwlelendiredi. Hár qanday tariyxıy dáwir jáne onıń tálim-tárbiya sistemasına, atap aytqanda, jaslardı adamgershiliklilik ruwxında tárbiyalaw procesine óz tásirin ótkerip, óz «izi»n qaldırar eken, bul ata-analar arqalı olardıń balaları tárbiyasında da ayqın kórinadi;
2) ózbek xalıq pedagogikasında jaslardı adamgershiliklilik ruwxında tárbiyalawda kóp ásirler dawamında xalqımız tárepinen ámeliyatta qollanǵan hikmetli sózlerinde, úrp-ádetlerinde, dástúrlerinde rawajlandırıwshı ideyalar sáwlelengen;
3) xalıq pedagogikasında adamgershiliklilik pedagogikasınıń strukturalıq bólegi bolǵan millettiń ótken zamanı, búgini hám keleshegi, ana -Watan tariyxı, táǵdiri, úlke gózzallıǵı, jurt párawanlıǵı ózinıń kórinisin tabadı. Usınıń menen birge, ózbek xalqınıń miynetsúyiwshiligi, qońaqshıllıǵı, mártlik hám shıdamlılıǵı, ápiwayılıǵı hám kishipeyilligi sóz etiledi.
Insaniyat áyyem-áyyemnen turmıstaǵı sınalǵan pedagogikalıq qarasların áwladtan-áwladqa jetkerip kelgen. Olar turmıs, sociallıq hám miynet iskerligi hám taǵı basqalar menen baylanıslı bolıp, az-azdan dástúriy tús alǵan, keyingi áwladlar ushın turmıs sabaǵı wazıypasın ótey baslaǵan. Sebebi, xalıq awızeki dóretiwshiligi toparına kiretuǵın barlıq janrlar, dástanlar, ańızlar, ráwiyatlar, erteklar, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler, laplar, xalıq qosıqları, termeler, dástanlar, naqıllar hám basqalar oyshıllıq deregi esaplanadı.Xalıqtıń tariyxıy tájiriybesi, turmıs sabaqları nátiyjesinde tálim-tárbiya haqqındaǵı pikirler, qaraslar qáliplesedi. Olarda xalıqtıń tapqırlıǵı hám danalıǵı kórinetuǵın bolǵan.
Áwladlar miyrası retinde atadan balaǵa ótip kelgen hám arnawlı bir tárizde tártipke túsirilgen. Usınıń menen birge, tariyxıy rawajlanıwdı dawam etiwi menen bayip,jetilisip barǵan hám xalıq pedagogikasına aylanıp ketken. Álbette, Orta Aziyadaǵı adamgershiliklilik tárbiyası haqqındaǵı qaraslardıń negizinde xalıq awızeki dóretiwshiligi, sonıń menen birge, ámeliy tájiriybeler, úrp-ádetler, dástúrler turadı. Tanımalı alım Y.Jumaboev bılay jazadı: «Mifologiyalıq hám tań qalǵanday qaharmanlardıń obrazları, xalıq yadında ásirler boyı jasap hám qayta ózgerttirip kelindi, olardıń jańǵırıqları házirgi kúnge shekem Orta Aziya xalıqlarınıń kórkem dóretiwshiliginde saqlanıp qalǵan «Kitabı Jamshid», «Er Xóbba ańızı» sıyaqlı ózbek ertekleri, folklorlıq dóretpeleri, ańızlar, ráwiyatlar buǵan mısal bola aladı. Bul ráwiyatlarda Watanǵa hám azatlıqqa bolǵan qızǵın muhabbat jırlanadı; olarda ar-namıs, doslarǵa hám áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarlarǵa sadıqlıq sıyaqlı eń iygilikli, insaniy sezimler óz ańlatpasın tabadı», degen pikiri joqarıdagilardıń tastıyıǵı bola aladı.
Xalıq pedagogikasında adamgershilikli ideyalar social hám jeke turmıstıń hár qıylı tarawlarında hám basqa insanlar menen baylanıslarında shaxstıń xarakteri hám turpayıǵa salıstırǵanda xalıq arasında qáliplesken adamgershiliklilik múnásibetlerinıń ańlatılıwı bolıp tabıladı. Xalıq pedagogikası dáreklerinde insannıń Watanǵa, miynetke, materiallıq ziynetlerge, shańaraqqa, basqa adamlarǵa hám ózine múnásibeti kórsetiledi.
Xalıq pedagogikası tiykarınan, xalıq awızeki dóretiwshiliginde, onıń barlıq janrlarında óz kórinisin tapqan. Sonday eken, xalıq awızeki dóretiwshiligi áyyemgi zamanlardan berli jáhán xalıqlarınıń, atap aytqanda, ózbek xalıq pedagogikasınıń da zárúrli tárbiya quralı bolıp kelgen. Jaslardı adamgershiliklilik ruwxında tárbiyalawda naqıllar, ańız hám ráwiyatlar, ertek hám dástanlar, tımsallar úlken áhmiyetke iye.
Xalıq pedagogikası shaxstı qáliplestiriwdiń zárúrli qurallarınan biri bolıp tabıladı. Ózbek xalqınıń úrp-ádetlerine bul milletke tiyisli adamlardıń ruwxıylıǵın qáliplestiriwde sheshiwshi áhmiyetke iye. Xalqımız ruwxıylıǵında ámeldegi bolǵan jaslar tárepinen úlkenlerge aldın sálem beriliwi, olardıń jolin kesip ótilmewi, úlkenlerden aldın taǵamǵa qol sozbawı, jası ullılar aldında sozılıp jatpawı, úlkenlerdiń gápin bólıw ádepsizlik ekenligi, ǵarrılarǵa járdem beriw, olardıń aytqanların etiw shártligi sıyaqlı tárepler millettiń minez-qulıq ádetlerin kórsetiwde belgili orın tutadı. Oqıtıwshı, mine ,sol táreplerine itibar qaratıwı kerek. Shınında da turmısta úlken laslı adamlardıń kórgen-bilgenlerin kishi jastaǵılar bilmeydi jáne bul jaǵday olardıń pikirleriniń qalıslıǵına, qarar- juwmaqlarınıń tuwrılıǵına da tásir etedi. Sonıń ushın xalqımızda «bir kóylekti artıq tozdırǵan» adamǵa da húrmet kórsetiw, onıń pikirlerin inabatqa alıw talap etiledi.
Xalıqqa tán hár qıylı dástúrler da ayrıqsha tárbiyalıq qurallar bolıp tabıladı. Olardı biliw, sistemaǵa salıw hám tuwrı paydalanıw didaktikalıq ilajlardıń, tárbiyalıq jumıslardıń natiyjeliligin asırıwda qolaylı. Insan jaratılǵan dáslepki dáwirlerde, tárbiya menen shuǵıllanıw bólek strukturalardıń emes, ata-ana hám shańaraqtıń ishki jumısı bolǵan áyyemgi zamanlarda hár qıylı dástúr hám dástúrler el, xalıq-úlesinıń ómirin arnawlı bir ólshemlerine salıp turıwdıń quralı bolǵan. Toylar, ólimge tiyisli dástúrler, oyınlar, geshtekler xalqımızda jámáátshilik, muńlaslıq, ózgelerdiń uwayımı menen jasaw, kópshiliktiń qarasları menen esaplaw sıyaqlı sapalardı qarar taptırıwda ayrıqsha orın tutqan.
Dáslepki jazba dereklerde aksiologiyalıq múnásibettiń kórinetuǵın bolıwı. Dáslepki dáwirlerden ullıǵlan pedagogikalıq qádiriyatlar xalıq awızsha dóretiwshiligi hám xalıqtıń iygilikli maqsetlerin ózinde jámlegen jazba esteliklerde sáwlelengen.
XI asirde jasaǵan ullı alım Mahmud Qashǵariy tárepinen jaratılǵan «Luǵat-it túrk» shıǵarması dáslepki jazba dereklerden biri bolıp tabıladı. Atap aytqanda, xalıq awızeki dóretiwshiligi zárúrli janrlarnan biri esaplanǵan naqıllar dáslep jazba jaǵdayda Mahmud Qashǵariynıń «Devoni luǵotit túrk»tegi naqıllarda qosıqlardaǵı sıyaqlı doslıq, ózara xızmet, miynetke muhabbat, ılım alıw hám kásip-óner iyelewge salıstırǵanda mútajlik hám qızıǵıwshılıq, watansúyiwshilik hám aǵayınshilik sezimine ıyelew, puxtalıqtıń áhmiyeti hám ısırapgershiliktiń aldın alıw, ádalat hám ádalatsızlıq, jaqsılıq hám jamanlıqtıń saldarları, etika -ádep qaǵıydaları, saw-salamatlıqtı saqlawǵa tiyisli násiyatlar óz korinisin tapqan.
Bunı «Toplam»da keltirilgen bir qansha naqıllar mazmunında kóremiz: «Adamnıń alası ishinde —jılqıniki (sırtı ) nda» naqılında bolsa ayırım adamlardıń jaman niyetleri, oy-pikirleri, kewlinde basqalarǵa salıstırǵanda júzege kelgen qıyanatın jasırıp, adamlarǵa júzeki túrde kulip qarawı, olardıń júris-turısların maqtawı, ózin mısalı, olardıń jetiskenliklerinen quwanatuǵınlıǵı aytıladı. «Ógizdiń ayaǵı bolǵannan, baspaqtıń bası bolǵan jaqsı» naqılında ǵárezsizlikti boysınıwshılıq hám hákimniń qol astında bolıwdan, ózgeler erkine baǵınıwdıń abzallıǵı, ayırım háreketlerdi ámelge asırıwda ǵayratker, aktiv, aldıńǵı, shólkemlestiriwshi bolıw maqsetke muwapıq ekenligine pát beriledi. «Ádeptiń bası- til» naqılında bolsa adamǵa qoyılatuǵın talaplardan biri - shıyrın sózli, kishi peyilli bolıw ekenligi atap ótiledi. Shıyrınsóz, kishi peyil kisi el, xalıq arasında demde ızzet-abıray tabadı, joqarı mártebelerge erisedi. Sol sebepli jaslardı jaslııǵınan-aq shıyrın sózli, kishi piyilli, bir sóz menen aytqanda adamgershilikli bolıwǵa úyretiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, dep kórsetiledi. Xalıq arasında ǵıybatkesh adamlarǵa salıstırǵanda «Jılan ózinıń qıysıqlıǵın bilmay, túyeniń moynını qıysıq deydi» - túrindegi naqıl qollanılǵan.
Naqıllarda jamanlıq etken kisiniń ózine jamanlıq qaytıwı múmkinligi «Kókke sozsa betke túser»- aspanǵa túpirgen adamnıń túpirigi óziniń júzine túsedi, formasında kórsetilgen.
Sonday eken, naqıllarda bilimlilik, kásip-óner ıyelew, ádep-ikramlılıq, sadıqlıq, uyańlıq, jaqsı is, kishipeyillik, mártlik, dilwarlıq, páklik, opalılıq, doslıq, mártlik, miynetsúyiwshilik sıyaqlı adamgershilikli ayrıqshalıqlar uluglanadı. Kerisinshe, bilimsizlik, nadanlıq, tákabbırlıq, námártlik, opasızlıq, júzegoylik sıyaqlı páziyletler qaralanadı.
Qosıqlar áyyemnen xalıq arasında keń tarqalǵan. Olar tiykarınan,namaǵa ssalınıp atqarılǵan. Qosıq negizi keń mánisli túsinik bolıp, óz ishine bir qansha túrlerdi aladı. Olar arasında miynet hám dástúr qosıqları, ónermentshilik, sharwashılıq, dıyqanshılıq penen baylanıslı qosıqlar, máwsim qosıqları, lirikalıq qosıqlar hám basqalar bar.
Qosıqlarda adamlardıń shadlıq hám ǵamı, sezim-tınıshsızlanıwı, sezimleri, oy-órisleri ańlatılsa da, olarda tiykarınan, keń xalıq massasınıń arzıw-úmitleri, oy-qıyalları, sociallıq múnásibetleri, úrp-ádetlerine, dúnyaǵa kóz qarası sáwlelengen.
Qosıq termini da dáslepki ret Mahmud Qashǵariy tárepinen belgilengenip, avtor oǵan qosıq, tárip dep túsindirme bergen.
Mahmud Qashǵariydıń «Luǵat it-túrk» shıǵarmasınnan alınǵan tómendegi úzindide qońsı-qobalarǵa jaqsılıq etiw, olardıń húrmetin ornına qoyıw kórsetiledi:
Qońsı-qoba aǵayın
Kórsin sennen jaqsılıq
Ne-ne sıylıq etilse
Jaqsıraq et mıń sıylıq.
Taǵı bir qosıqta insan tek ózin óylamaw kerekligi, ózgeler mápi ushın da háreket etiwi lazımlıǵı atap ótiledi:
Kóriklik tónıń ózingga, '
Sıylıq oshing ózgege.
Qónoqqa kórgaz ızzep,
Yozsin shánıń uzaqqa.
VII-VIII ásirlerde qábir taslarına túrk-runiy jazıwında oyıp jazılǵan «Orxon-Enisey» jazıwlarında da balalardı watansúyiwshi, xalıqsúyiwshi, uqıplı basqarıwshı, uqıplı, aqıllı etip tárbiyalaw máselelerine bólek itibar qaratılǵan. Atap aytqanda, Qultegin bitigida túrk xalqini uzaqtı kóre almaǵanlıǵı nátiyjesinde Tabǵach eline ǵárezli bolıp qalǵanlıǵı, kelesi áwladlar bunday aljasıqlardı tákirarlamawı zárúrligi tómendegishe uqtırıladı; «Sózimdi túwel esitgil, keyindegi inim, urıwım, xalqım bu sózlerdi jaqsılap esit, dıqqat penen tıńla.... Tabǵash xalqınıń sózi shıyrın, jipek kiyimi jaǵimlı.... eken. Shıyrın sózi, jipek kiyimi menen aldap, jıraq xalıqtı sol halda birlestirer eken... Jaqsı dana adamdı, jaqsı alp kisini jolatpas eken. Qanday da bir kisi atlanısqa kirisse, urıwı, xalqı, úyi, er-jabıwına shekem qóymas eken. Shıyrın sózine, jaǵimlı qatnasına aldanıp, ey túrk xalqı, óldiń».
Pedagog alım A.S.Kaldibekovanıń pikirinshe, bul bitig taslarda bolalardı internacionallıq ruwxında tárbiyalaw máselesine da itibar qaratılǵan. Bitig taslarda túrk xalqınıń Tabǵash xanlıǵına qarsı alıp barǵan urısları da sóz etilgen. Biraq túrk xanları (Tónyuquq, Qultegin, Bilge qaǵan, Eltaris qaǵan) Tabǵash xanlarınıń batırlıǵı, siyasatshıllıǵı, isbilermenligi, watansúyiwshi hámde elsúyiwshiligin biykar etpeydi. Áyne sol táreplerdin túrk xalqında sáwlelengen bolıwın shın kewilden qáleydi. Usınıń menen birge, Tabǵash xanlarınıń basqa xalıqlar azatlıǵı, ekonomikası, materiallıq turmısına qáwip salıp atırǵanı áshkara kórsetip berilgen. Eger olar bul kemshiliklerdi saplastırsa, olar menen hár tárepleme baylanıslardı jolǵa qoyıw paydalı ekenligi atap ótiledi.
Orta ásirler pedagogikasındaǵı aksiologiyalıq qatnas. Orta asirde, Jaqın hám Orta Shıǵısta diniy oqıw mákemeleri -medreseler tálim hám pán orayları bolǵan. Ózbekstanlıq, Rossiyalıq hám sırt el shıǵıstı izertlewshi izertlewshileri tárepinen medrese túrindegi oqıw mákemeleri áyne Oraylıq Aziyada júzege kelgeni hám bul mannan basqa mámleketlerge tarqalǵanı tastıyıqlanǵan.
Sabaniyler dáwirinde (X ásir) tek Samarqandtıń ózinde 20 ǵa jaqın medreseler ámelde bolǵan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) óziniń «Donishnoma» («Bilimler kitabı») atlı shıǵarmasında usı medreselerde tek musulmanshılıqqa tiyisli bilimler berilip ǵana qalmay, bálki dúnyalıq ılımler da úyrenilgenligi, ilimiyizertlewler alıp barılǵanlıǵı, olardıń negizinde ilimiy mekteplerdiń júzege kelgenligi belgilenip ótiledi.
Óz dáwirinde medreselerde oqıtılıwı jolǵa qóyılǵan pánlerdi Abu Ali Ibn Sino tómendegi sistemalar boyınsha ajıratadı : ádep (qulıq etikasi). astronomıya, medicinatanıwshılıq, til jáne onıń grammatikası, fikh (musulman nızamshılıǵı).
Oqımıslılar tárepinen usınıs etilgen tárbiya túrleri bolsa tómendegilerden ibarat :
l) intellektual tárbiya;
2) fizikalıq salamatlastırıw;
3) estetikalıq tárbiya;
4) mánawiy tárbiya;
5) ónerge úyretiw.
Abu Ali Ibn Sino tárepinen usınıs etilgen tárbiya túrleri Oraylıq Aziyada, Oyanıw dáwirinde (IX-X ásir) tálimniń adamgershiliklilik hám shaxstıń bárkamal rawajlanıwı boyınsha ideyalarǵa tiykarlanǵan edi dewge múmkinshilik beredi.
Shıǵıs Oyanıw dáwiri oyshılları - Muhammad Muso al-Xorezmiy, Abu Nasr Farobiy hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniyler ózleriniń bilimlendiriwge tiyisli qaraslarında birinshi orınǵa insan shaxsın qóyadı hám balalardı hár tárepleme, fizikalıq hám estetikalıq kámillikke erisiwleri, sonıń menen birge, tillerdi biliwin zárúr, dep esaplaydı. Intellektual tálimdi quraytuǵın pánler qatarına matematika, astronomıya, mexanika hám tábiyattanıw sıyaqlı tábiy-ilimiy pánlerdi kirgizedı.
Oqımıslılar balaǵa húrmet menen múnásibette bolıw ideyasın ilgeri súredi, sxolastikalıq oqıtıw hám qattı) intizamǵa qarsı shıǵadı. Olardıń pikirinshe, oqıw balada bilimlerge qızıǵıwshılıqtı oyatıwı kerek.
Muhammad Taraǵay Ullıbeknıń (1394-1449 jıllar ) Samarqandtaǵı iskerligi XIV-XV ásirlerde medreselerdiń pánler rawajlanıwını támiyinleytuǵın orayları wazıypasın atqarganlıǵın kórsetedi. Muhammad Taraǵay Ullıbek Samarqandtıń húkimdarı bolıwı menen birge, astronom, matematikalıq hám tariyxshı retinde belgili bolǵan. Sonıń menen birge, alımnıń sheber pedagog ta bolǵanlıǵın tariyxıy dáliller belgileydi. Mısalı, oqımıslı kóplegen uqıplı jaslardı tárbiyalaǵan. Ol adamlar, ásirese, jaslardıń ilimiy bilimlerdi úyreniwlerine úlken áhmiyet bergen.
Alım óz mámleketinde bilimlendiriw tarawıda saldamlı reformalardı shólkemlestirdi. Ol medreselerdi mámleketlik támiynatına ótkerdi, medrese oqıtıwshısı (oqıtıwshı ) larga aylıq mıynet haqı belgilegen, shákirt (student) lerge stipendiya aıjratqan.
Muhammad Taraǵay Ullıbek medrese oqıw rejesine tómendegi pánler: arab tili, ádebiyat, Quran, Hádis, ritorika, logika, filosofiya, dáslepki (nızamshılıq ), metafizika, matematika, astronomıya, medicina, geografiya, tariyx sıyaqlı pánlerdi kiritedi.
Oyshıl tárepinen júzege kelingen hám ózi tikkeley tálim bergen medreselerde oqıw tómendegi basqıshlardan ibarat bolǵan :
1. «Anda» (kishi) - oqıw múddeti 2 jıl.
2. «Aust» (orta ) - oqıw múddeti 3 jıl.
3. «Álo» (joqarı ) - oqıw múddeti 3 jıl.
Bunday qatnasıwda, búgingi kún kózqarasınan aytqanda, bakalavriat hám magistratura kózge taslanadı. Áyne waqıtta olar orta ásir evropa universitetleri ushın da tán bolǵan.
Ullı uqıp iyesi retinde oqımıslı óz dáwirinen bir neshe ásirlerge ozıp ketken. Derlik 600 jıl aldın Muhammad Taraǵay Ullıbek tómendegi aksiomani ilgeri súrgen: «Bilim alıwǵa umtılıw mámlekettiń gúlleniwine yól bolıp esaplanadı». Ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerdń házirgi tájiriybesi usı pikirdi tolıq tastıyıqlaydı.