Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Jáhán tálim tarawın aksiologizaciyalaw
Tayansh túsinikler: paradigma, qádiriyatlı paradigma, aksiologizaciya, tendenciya, modernizaciya.
Tálimniń qádiriyatlı paradigması búgingi kúnde tálim sistemasınıń rawajlanıwındaǵı tiykarǵı jónelislerden biri qádiriyatlı paradigmaga ótiw procesi júz berip atır. Usı qatnasqa baǵdarlanǵanlıq qaraslardıń konceptual sistemaları, dástúriy hám innovaciyalıq processlerdiń qádiriyatlı tiykarların jaqınlashuwın obyektiv tárepten talap etedi. Áne usınıń nátiyjesinde pedagogikalıq hádiyselerdi úyreniwde aksiologiyalıq qatnastıń tariyxıy túbirlerin, qáliplesiw hám rawajlanıw faktorların hám mazmun-mánisin tolıq ańlap alıw oǵada zárúrli bolıp tabıladı.
Aksiologiyalıq máseleler menen mil. aldınǵı. VI-V ásirlerde-aq áyyemgi grek ilimpazları - Geraklit, Demokrit, Sokrat, Aplatun, Aristoteller shuǵıllana baslaǵan. Olar tiykarǵı aksiologiyalıq sorawlardı qáliplestiriwge háreket etken: joqarı baxıtqa erisiw múmkin be? Turmıs mazmunı nede? Haqıyqat bar ma? Sulıwlıq ne?
Shıǵıs oyshıllarınan Abu Rayhan Beruniy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xas Xajib, Mir Aliysherr Nawayılar insannıń ómiri, onıń tálim hám tárbiya alıwı zárúrligini óz dóretpelerinde kórsetip beriw arqalı pedagogikalıq aksiologiyanıń tiykarǵı irge tasın qoyǵan.
Uzaq waqıtlar teoriyalıq -pedagogikalıq máseleler ózbetinshe izertlew tarawı retinde emes, filosofiya sheńberine qaray kelingen. Biraq Shıǵıs oyshıllarınıń ideyaları tálim, tárbiya, tálim metodikasi menen tıǵız baylanıslı bolıp, pedagogikalıq pikirler rawajlanıwında sheshiwshi rol óynagan. Mısal ushın, X ásirde al-Xorezmiy tárepinen qollanılǵan gúzetilgen waqıya hám hádiyselerdi túsindiriwde úzliksizlilik, izbe-izlik principın XIX ásir aqırında Abdulla Avloniydıń pedagogikalıq dóretpelerinde usıratıw múmkin.
Shaxsqa baǵdarlanǵan qádiriyatlı bilimler eki tárepke qaratılǵan : ishki - jeke tabıslarǵa erisiw quralı retinde (Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Farobiy hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Mir Aliysher Nawayı, Jaloliddin Davoniy) hám sırtqı - óz-ózin tusinip jetiw hám óz-ózin jetilistiriw quralı retinde (Yusuf Hamadoniy, Xoja Abdulloh Jumsaqqiy (Barqiy), Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abdulxaliq Ǵijduvoniy Xojagon, Bahowiddin Naǵısband ).
Áyyemgi hám orta ásirlerde qáliplesken dástúrler Shıǵıs oyanıw dáwirine kelip, ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Tálim hám tárbiya máseleleri qaytadan kórip shıǵılaa baslandı hám olardı sheshiwdiń jańa jolları izlep tabıldı. Adamgershiliklilik baǵdarına iye bolǵan tálim mazmunına qoyılatuǵın talaplar ózgerdi. Ustaz hám tálim alıwshı ortasındaǵı múnásibetler ózgerdi, aktivlik, úyreniw procesinde tálim alıwshılardıń ǵárezsizligi qádiriyatı ósip bardı. Tálim alıwshınıń biliwge qızıǵıwshılıǵın qáliplestiriw ideyası rawajlandı. Usı dáwirde pedagogikalıq ideyalar orayında balanıń individual rawajlanıwı qóyılsa d, biraq shaxs jámiyetke keri qoyılmaǵan. Bunıń menen baylanıslılıqta tálim sociallıq rawajlanıw shárti retinde belgilengen.
Ullı alım hám mámleketlik ǵayratker Mirzo Ullıbek bolsa, «bilim alıwǵa umtılıw mámleketlik gúlleniwine jol bolıp esaplanadı», degen aksiomanı ilgeri súrip tálimniń aksiologiyalıq qádiriyat statusın anıq belgilep bere alǵan edi.
Keyinirek bilim súyiwshi pedagog ilimpazlar - Zavqiy, Avaz Qoralı qoylar, Dilshodi Barno, Ayralıqlardıń, jadid pedagog ilimpazları -Mahmudxója Salamatiy, Jaqtılandırǵanqori Abdurashidxonov, Abdulla, Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziylar tálimniń mámleketlik-jámiyet-shaxs rawajlanıwındaǵı integraciyasın óz qarasları arqalı ashıp bergen.
Tek ǵana XX ásirdiń baslarınan baslap aksiologiya dáslep filosofiyanıń bólek baǵdarı retinde úyrenile baslandı. Bul háreketti 1902- jılda nemis alımı P. Lapi baslap bergen. Sonnan keyin Evropa filosofları usı máselegeayrıqsha itibar qarata basladı. Biraq burınǵı sovet mámleketinde XX ásirdiń 60 -jıllarına shekem usı máselege idealistlik jónelis retinde qaralıp, izertlenbegen. Áne sol dáwirden baslap orıs ilimpazlarınan B. G.Ananyev, V. A.Vasilenko, O. G. Drobnickiy, B. G. Kuznecov, N. Kuznecov, A. A. Ruchka, V. P. Tugarinov, V. A.Yadovlar qádiriyat mashqalasın izertley baslaǵan. Ózbek ilimpazlarınan J.T.Tulenov birinshilerden bolıp, qádiriyatlar filosofiyasın izertlegen. Keyin ala filosof ilimpazlardan E. Yusupov, S. Kámilova, LKarimov, Q. Názerov, S. Valieva, M. Bahadırova, K.Tulenovalar aksiologiyanıń hár qıylı táreplerin jaqtılandıriwge háreket etken.
XX ásirdiń 80-jıllarınan baslap pedagogikalıq aksiologiya tálim filosofiyası retinde izertlewler tarawına aylandı (B.S.Gershunskiy, V.M.Rozin, Yu.B.Tupalov, M.I.Fisher, P.G. Shedroveckiy). Tálimdıń insansúyiwshi sharayatında oqıwshılardıń biliw iskerligine motivaciyalıq-qádiriyatlı múnásibet izertlendi (B. L.Dodonov, B. G. Kuznecov, E. A.Mamchur, V. B.Mironov hám basqalar). Pedagogikalıq iskerliktiń aksiologiyalıq xarakteristikası B.Z.Vulfov, V.A.Slastyonin, E. N. Shiyanovlarnıń jumıslarında óz kórinisin tapqan.
Ózbekstanda J. Ǵ. Yuldashev, R. H.Jóraev, F. R. Júzlıqaev, Sh.Q.Qurbonov, R. Axliddinov,
M.Q.Quronov, S. Madiyorova, R. Ílayıqova, A. Kaldibekova, Sh. Q. Sáhárov, T. Toshlonov,
I. Reves, N. M. Egamberdieva, A. Muxsieva, N. Djamilovalar óz izertlewlerin pedagogikalıq aksiologiya kózqarasınan qarawǵa háreket etken.
Búgingi kúnge kelip bolsa, pedagogikalıq aksiologiyanıń jedel rawajlanıp atırǵanlıǵı kórinbekte. Bunıń tiykarǵı sebebi, jámiyet mútajliklerinen kelip shıqqan halda, shaxstıń ruwxıy múmkinshiliklerine bolǵan talaplardıń asıp baratırǵanlıǵında bolıp tabıladı.
Udayı tákirarlanatuǵın baspalarda tálimniń rawajlanıwınıń aksiologiyaga tiykarlanǵan strategiyası; qádiriyatlarǵa tárbiya maqsetiniń úlesi retinde qaraw; oqıwshılardıń qádiriyatqa baǵdarlanǵanlıǵınıń qáliplestiriwiniń ámeliy tájiriybesin analiz etiw, tálimdi qádiriyatlı kesellikti anıqlawdıń wazıypaların qáliplestiriw sıyaqlı onıń insanparsúyiwshilik mánisin sáwlelendiriwi kózge taslanadı (V.Ginecinskiy, I. F.Isaev, N. D.Nikandrov, Z. L.Ravkin,
N. S. Rozov, V. A.Slastenin, E. N. Shiyanov, Sh. Q. Sáhárov, T. Toshlonov, Yu. Ismoilova,
B. X. Xodjaev hám basqalar ).
Uluwma alǵanda, pedagogikalıq aksiologiyanıń qáliplesiw hám rawajlanıwı procesinde tómendegi zárúrli nátiyjeler qolǵa kiritilgen:
1) tálim hám tárbiyaǵa shaxstıń social hám kásiplik sociallasıwın anıqlap beretuǵın tiykarǵı qádiriyat retinde qaraw;
2) qadriyatli pikrlewden kelip shıǵıp individuallıq;
3) shaxstıń individual rawajlanıwı procesinde onıń ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa jaqın etiw arqalı shaxsqa baǵdarlanǵan qatnas;
4) insan tárepinen jeke erkinlik, minnet, minnetleme sıyaqlı qádiriyatlardı ańlap alınıwı kerekligi;
5) jeke erkinlik, minnet, minnetleme sıyaqlı qádiriyatlardı hár bir insannıń ózi hám ol jasap atırǵan jámiyettegi adamlar tárepinen tán alınıwı, yaǵnıy hár bir insan ushın qádiriyatqa aylanıwı;
6 ) tálim hám tárbiyaǵa aksiologiyalıq qatnas, qádiriyatlı ań, múnásibet, minez-qulıqtı qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye ekenlıgı.
Tálimge qádiriyatlı qatnastıń aktuallıǵın anıqlaytuǵın faktorlar. Hár qıylı resurs dáreklerinde pedagogikalıq aksiologiya XX ásirdiń 80-jıllarınan baslap, bilimlerdiń ózbetinshe tarawına aylanǵanı, 90 -jıllardan baslap, onıń jedel qáliplesiwi hám rawajlanıwı atap kórsetildi. Bunıń tiykarǵı sebebi, jámiyet mútajliklerinen kelip shıqqan halda, shaxstıń ruwxıy múmkinshiliklerine bır jola talaplardıń ósińkiligi bolıp tabıladı.
Udayı tákirarlanatuǵın baspalarda tálimniń rawajlanıwınıń aksiologiyaǵa tiykarlanǵan strategiyası; qádiriyatlarǵa tárbiya maqsetiniń úlesi retinde qaraw; oqıwshılardıń qádiriyatǵa jónelgenligin qáliplestiriwdiń ámeliy tájiriybesin analiz etiw, tálimdi qádiriyatlı kesellikti anıqlawdıń wazıypaların qáliplestiriw sıyaqlı onıń adamgershiliklilik mánisin sáwlelendiriwi kózge taslanadı (V. I. Ginetsinskiy, L.F.Isaev, N. D. Nikandrov, Z. I. Ravkin, N. S. Rozov, V. A. Slastyonin, E. N. Shiyanov, Sh. Q. Sáhárov, T. Toshlonov, Yu. Ismoilova, B. Xodjaev, Sh. Taylanova hám basqalar).
Tálimge qádiriyatlı qatnastıń aktuallıǵı qatar faktorlar menen anıqlanadı.
Olarǵa jáhán tálim sistemasın aksiologizaciyalaw; zamanagóy tálimniń qádiriyatlı baǵdarların anıqlaw; avtoritar tálim paradigmasınan adamgershilikli tálimge ótiw sıyaqlılar kiredi.
Búgin jáhán tálim sistemasın qádiriyatqa baǵdarlanǵan iskerliktiń qálegen salasın basqarıwı, tez ózgeriwshen jaǵdaylarda insanda aktiv qatnas kónlikpesin rawajlandırıwdıń quramalı túri júzege kelmekte. Bunıń tiykarǵı sebebi, regionda yamasa jáhánde júz bolıp atırǵan insan iskerliginiń unamsız nátiyjeleri, urıslar, diniy ekstremizm hám terrorizm, milliylik, ullı shovinizm qaysı mámleketlerde júz beriwine qaramastan, pútkil jer júzindegi adamlardıń salamatlıǵına, átirap -ortalıqqa unamsız tásir kórsetip atır.
Insandı insan ushın qádiriyatǵa aylanıwı, úzliksiz tálim sistemasın aktiv jolǵa qoyılıwı, individual rawajlanıw procesinde balanıń ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı ózlestiriwi, tálimniń dúzilisi hám mazmunın tupkilikli ózgertiw tálim sistemasın aksioiogizaciyalawdıń zárúrli táreplerin ózinde sáwlelendiredi.
Jáhán bilimlendiriw tarawını aksioiogizaciyalawdıń ayrıqsha tárepleri jáhán tálim sistemasınıń zamanagóy baǵdarlarına tómendegiler kiredi:
• jamiyettiń tez ózgeriwshen sharayatlarına adamlardı tayarlaw zárúr ekenligin sáwlelendiretuǵın jámiyet ózgeriwiniń joqarı páti;
• madaniyatlar aralıq óz-ara tásir etiwdiń ósiwi sharayatında postindustrial, informaciyalasqan jámiyetke ótiliwi;
• debitor hám jumısshı kúshiniń joqarı dárejede qaratılıwı, básekiniń ósiwi;
• puqaralardıń saylawlarda sanalı tayarlıq dárejesin asırıw zárúriyatın keltirip shıǵaratuǵın siyasiy turmısta saylaw múmkinshilikleriniń asıwı, jámiyettiń demokratlasıwı;
• ósip kiyatırǵan áwladta qádiriyatlı múnásibetti qáliplestiriwin talap etetuǵın xalıq aralıq mashqalalardıń payda boliwi hám ósiwi.
Ózbekstan Respublikası tálim sistemasın modernizaciyalawdıń qádiriyatlı baǵdarları, Ózbekstanda da tálim reformalarınıń qádiriyatlı baǵdarları payda bolmaqta. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 41-statiyasında «Hár kim bilim alıw huqıqına iye. Biypul ulıwma tálim alıwǵa mámleket tárepinen kepillik beriledi. Mektep jumısları mámleket qadaǵalawında», dep belgilep qoyılǵan. 42-statiyasında bolsa, «Hár kimge ilimiy hám texnikalıq dóretiwshilik erkinligi, mádeniyat jetiskenliklerinen paydalanıw huqıqı kepillikleniwi; mámleketlik jámiyettiń materiallıq, ilimiy, texnikalıq rawajlanıwına qayırqomlıq etiwi» kórsetilgen.
Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında» ǵı nızamınıń 4-statiyasında bilim alıw huqıqı qádiriyat retinde tómendegishe kórsetip qoyılǵan: «Jınısı, tili, jası, rasası, milliy tiyisliligi, isenimi, dinge múnásibeti, sociallıq kelip shıǵıwı, xızmet túri, turar jayı, Ózbekstan Respublikası aymaǵında qansha jasaǵanınan qaramastan, hár kimge bilim alıwda teń huqıqlar kepilliklenedi».
Bilim alıw huqıqı :
- mámleket hám mámleketlik emes tálim mákemelerin rawajlandırıwdıń;
- islep shıǵarıwdan bóleklengen hám ajıralmagan halda tálim alıwdı shólkemlestiriw;
- tálim hám kadrlar tayarlaw mámleketlik programmaları tiykarında biypul oqıtıw, sonıń menen birge, tálim mákemelerinde shártnama tiykarında kásip-óner úyretiw;
- barlıq tálim mákemeleri pitkeriwshileri keyingi basqıshtaǵı oqıw orınlarına kiriwde teń huqıqlarǵa ıyelewi;
- shańaraqta yamasa ózi ózbetinshe túrde bilim alǵan puqaralarǵa akreditaciyadan ótken tálim mákemelerinde eksternat rejiminde attestaciyadan ótiw huqıqın beriw arqalı támiyinlenedi.
Basqa mámleketlerdiń puqaraları Ózbekstan Respublikasında xalıq aralıq shártnamalarǵa muwapıq bilim alıw huqıqına iye.
Respublikada jasaw qılıp atırǵan puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar bilim alıwda Ózbekstan Respublikası puqaraları menen teń huqıqlarǵa iye».
Bunnan tısqarı, usı hújjettiń 3-statiyasında kórsetip berilgen bilimlendiriw tarawında mámleketlik siyasatınıń tiykarǵı principlerı da ózinde zárúrli aksiologiyalıq qatnast sáwlelendiredi:
-birinshiden, tálim hám tárbiyanıń adamgershilikli, demokratiyalıq xarakterde ekenligi;
-ekinshiden, tálimniń úzliksizligi hám izbe-izligi;
-úshinshiden, ulıwma orta, sonıń menen birge, orta arnawlı, kásip-óner táliminń májburiyligi;
-tórtinshiden, orta arnawlı, kásip-óner táliminiń baǵdarın : akademiyalıq liceyde yamasa kásip-óner kolledjinde oqıwdı tańlawdıń qálegenligi;
-besinshiden, tálim sistemasınıń dúnyalıq xarakterde ekenligi;
-altınshıdan, mámleketlik tálim standartları sheńberinde tálim alıwdıń hámme ushın ashıqlıǵı;
-jetinshiden, tálim programmaların tańlawǵa birden-bir hám siyasiy toparlasqan qatnasıw;
-segizinshiden, bilimli bolıw hám uqıptı xoshametlew;
-toǵızınshıdan, tálim sistemasında mámleketlik hám jámiyetlik basqarıwdı beyimlestiriw.
1997- jılda qabıl etilgen «Kadrlar tayarlaw milliy programması» maqsetiniń ózi-aq, onıń qádiriyatlı qatnasıwǵa tiykarlanǵanlıǵınan derek beredi: «Programmanıń maqseti - bilimlendiriw tarawını tupten reformalaw, onı ótken zamannan qalǵan ideologiyalıq sarqıtlardan tolıq azat etiw, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketlikler dárejesinde, joqarı ruwxıy hám etikalıq talaplarǵa juwap beretuǵın joqarı maman kadrlar tayarlaw Milliy sistemasın jaratıw».
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar boyınsha izertlewler alıp barǵan alım Sh. Q. Sáhárov «Kadlrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması»nda tómendegi social hám jeke ayrıqshalıqqa iye bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatiardıń mánisi ashıp berilgenligin aytıp ótedi:
Birinshiden, «KadrIar tayarlaw milliy baǵdarlaması»nda tálimniń joqarı qádiriyatı retinde shaxstıń tán alınıwı talap etiledi- Usı qádiriyat Milliy baǵdarlamanıń úzliksiz tálim, onıń adamgershiliklilik jáne sociallasıw baǵdarı kórsetpelerin tabıslı ámelge asırıwdı támiyinlewi kerek.
Ekinshiden, pedagogikalıq tárepten tuwrı hám nátiyjeli shólkemlesken tálim-tárbiya procesi studentte ózbetinshe tálim alıw, óz- ózin tárbiyalaw, óz-ózin rawajlandırıwdıń uqıpların qáliplestiredi. Bul process biziń pikirimizshe, jańa bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardıń júzege keliwine sebep boladı».
«Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması»nda informaciya texnologiyaları zamanagóy tálimniń zárúrli qádiriyatı retinde tán alınǵan. Bolajaq oqıtıwshılarǵa uzaytirilgan topar tárbiyalaniwshilarına informaciya texnologiyaları menen islewge tiyisli bilimlerdi beriw, olardan paydalanıwǵa tiyisli kónlikpe hám ilımiy tájıriybeler usınıs etiledi. Sh. Sáhárovnıń pikirinshe, olar tómendegi oqıw dárekleri tiykarında shólkemlestiriledi : sózlik, enciklopediya, oyshıllardıń dóretpeleri, xalıq pedagogikası ideyaları, arnawlı telekórsetiw, radioesittiriwler hám kompyuter maǵlıwmatları.
Informaciya texnologiyaları xızmetinen paydalanıwǵa tiyisli bilimler tómendegi metodikalar tiykarında beriledi:
- filosofiya, psixologiya, pedagogika, etika, estetikaga tiyisli sózlikler hám de enciklopediyalar menen islesiw; psixologiyalıq-pedagogikalıq túsiniklerdiń mánisin sáwlelendiretuǵın ilimiy, ilimiy- metodikalıq hám kópshilikke arnalǵan ádebiyatlardan paydalanıw;
- anıq emes túsinik hám ańlatpalardı tusinip jetiw (mısalı, shaxs jáne onıń rawajlanıwı; kásiplik-pedagogikalıq múnásibetler mazmunın ashıp beriw) ge baǵdarlanǵan bilimlendiriwge tiyisli shınıǵıwlardı shólkemlestiriw.
Eń zárúrli túsiniklerdi anıqlaw jolında tómendegi háreketlerdi shólkemlestiriw maqsetke muwapıq :
- atamalar, túsinikler, belgili sóz dizbekleri hám jeke oy-pikirler boyınsha pedagogikalıq málimleme, sózlikler dúzip barıw;
- xalq pedagogikasın úyreniw, xalıq awızeki dóretiwshiligi úlgileri tiykarında didaktikalıq kózqaraslardan ibarat kompleksti jaratıw;
- psixologiya, pedagogika, ruwxıylıq, milliy ideya hám ideologiya úgitine arnalǵan telekórsetiw, radioesittiriwler menen tanıstırıw, telekonferenciyalarda qatnasıw;
- zárúr kompyuter maǵlıwmatların toplaw hám olardan paydalanıw.
Kórinip turıptı, olda, pedagogikalıq aksiologiyanıń rawajlanıwında jáhán hám respublikamız bilimlendiriw sistemasında ayrıqsha faktorlar ámelde bolıp, bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardıń sociallıq, materiallıq hám tariyxıy ózgeriwshenlik principın ózinde sáwlelendiredi.