Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Tiykarǵı aksiologiyalıq mashqalalar hám olardıń pedagogikalıq pikirleri rawajlanıwındaǵı jetiskenlikleri


Tayansh túsinikler: Shıǵıs filosofiyası, Batıs filosofiyası, Orta ásirler, Oyanıw dáwiri filosofiyası, sxolastika, konceptualizm, misticizm.
Áyyemgi Shıǵıs filosofiyasında dúnyaǵa qádiriyatlı múnásibettıń sawleleniwi. Aksiologiya qádiriyatlardıń tábiyatın filosofiyalıq izertlew XIX ásirdiń ekinshi yarımıda júzege kelgen sonda da, áyyemgi dúnya filosofiyasınday dúnyaǵa qádiriyatlı múnásibet ayrıqsha xarakteristikalanadı. Sol dáwir filosofları tábiyiy jáne social hádiyselerdi bahalawda «jaqsılıq», «iygilik», «haqıyqat», «paydalı», «gózzal» sıyaqlı túsiniklerden paydalanılǵan.
Áyyemgi Shıǵıs filosofiyası insannıń ishki dúnyasın izertlewge úlken itibar qaratqan. Áyyemgi greklerdiń jaqsılıq menen jamanlıqtıń, jaqsı isler menen qanxorlıq, baylıq penen mayıplılıqtıń, zorlıq menen xorlıqtıń bir-birine tupten qarsı ekenligi, óz ara keri hám mawasasızlıǵı haqqındaǵı filosofiyalıq ideyalardı ózinde belgili dárejede bayanlaıwshı «Japakesh áwliye haqqında dástan» hám «Xojayınnıń qui menen sáwbeti» degen dóretpeleri da bar ekenligin aytıp ótiw zárúr. Olardıń birinshisinde - baxıt hám baxıtsızlıq, ádalat hám ádalatsızlıq olardıń sebepleri, saplastırıw jollıq jónindegi dáslepki filosofiyalıq oyda sawlelendiriw hám ideyalar aytılǵan. Keyingisinde, xojeyın menen qul ortasındaǵı qarama-qarsılıq olar arasındaǵı tásirli sáwbet ańlanǵan . Shıǵarmada aytılıwınsha, hár gezek xojeyınnıń tileklerin orınlı hám tıyanaqlı etip biykarlawǵa sıltaw tabatuǵın adamnan kewli suwıǵan xojeyin aqır-aqıbetde: «Al, endi ne jaqsı?» dep shaqırıq etedi. Qul ózine isenimlilik hám mısqıl menen bunday juwap beredi: «Meniń gellemdi de, seniń gelleńdi de úzip, dáryaǵa taslaw kerek. Eń jaqsısı, áne sol. Aspanǵa jetiw dárejesinde joqarı, pútkil jerdi qaplap alıw dárejesinde úlken adam barma, aqırı!». Ashıwı kelip ketken xojeyın qorqınıshlı túr menen qulga qaray: «Ey qul, men seni óltiriwdi hám seni mennen aldın ketiwge májbúrlewdi qáleymen»,- deydi. Buǵan juwap retinde qul xojeyindi eskertip: «Qorqınıshlısı, xojeyınim mennen keyin tek úsh kún ómir kóredi»,- deydi.
Hind filosofiyasında joqarı reallıqtı ózinde sáwlelendiriwshi ruwxlanıw -braxman arqalı «qálb» túsinigi ashıp berilgen. Kewil «sap ańlawdı» sáwlelendiredi hám «sap ilahiylik jaǵdayı»nda jaylasadı. Hind filosoflarınıń usı táliymatı insan tábiyatın jetilistiriwdıń ámeliy jolların kórsetip beretuǵın «Upanishadlar» dep atalǵan.
Dáslep Hindistanda (mil. av. VI ásir) payda bolǵan, keyin ala Oraylıq, Qubla, Arqa hám Arqa Aziyada keń tarqalǵan. Dzen-buddizm táliymati da insannıń ishki jaǵdayına itibar qaratqan. Dzen-buddizm táliymatinıń áhmiyeti ishki óz-ózin baǵıshlaw etıwde kórinetuǵın boladı : haqıyqattı tusinip jetiw ushın átirap -ortalıqtı úyreniw kerek emes, ózin, óziniń «Men»in Budda menen qurallandırıw zárúr. Dzen-buddizm táliymatinıń joqarı haqıyqatqa erisiw texnologiyası hár qıylı psixologiyalıq shınıǵıwlardı óz ishine aladı. Psixologiyalıq shınıǵıwlar ózinde insannıń óz-ózin jetilistiriwi, onıń óz-ózin etikalıq ańǵarıwı, minez-qulıq usılın qáliplestiriw programması retinde qaraw múmkin bolǵan hár qıylı qádiriyatlı táreplerdi sáwlelendiredi.
Áyyemgi Batıs filosoflarınıń qádiriyatqa tiyisli túsindiriwleri hám olardıń mazmunı. Áyyemgi Batıs filosofları da qádiriyattı hár qıylı aytqan. Qádiriyatqa tiyisli gózzal hám shıraysız, jaqsı hám jaman, baxıt hám baxıtsızlıq túsiniklerin hár qıylı dáwirlerde hár qıylı túrde hám hár qıylı adamlar qıyalında túsingen. Olar tiykarǵı aksiologiyalıq máselelerdi qáliplestiriwge háreket etken: joqarı baxıt bar ma? Insannıń ómiriniń mazmunı nede? Haqıyqat ne? Muhabbat ne hám ayralıq ne? Sulıwlıq ne? Qádiriyatlar tábiyatındaǵı qarama-qarsılıqlardı anıqlaǵan : gózzal zatlar insandı jınayatqa baslawı múmkin; gózzal sóz unamsız kórinistegi mazmundı ańlatıwı múmkin; sırtqı sulıwlıq - ruwxıy mayıplılıq.
Áyyemgi Grek filosofi Geraklittıń pikirinshe, biliw tiykarında aqıl turadı, biraq danalıqqa tek pikirlew arqalı erisiledi.
Demokrit barlıq zatlardıń ólshewi, joqarı qádiriyat retinde hár qanday insandı emes, tek dana adam túsiniledi. Ol Geraklitnıń pikirin biykar etpegen halda, biliwdiń tiykarǵı deregi retinde sezimiy aqıl sawleleniwin aytıp otedi. Biraq onıń pikirinshe, sezimlik aqıl zat -hádiyseler haqqında «qarańǵı» bilimler beredi. Dúnyanıń mánisin túsiniw oylaw járdeminde haqıyqat bilimlerdi iyelewge múmkinshilik beredi. Bul bolsa, sezim aqıldıń rolin páseytpeydi. Kerisinshe, Demokrit tárbiyada bala tábiyatına uyqaslıq, onıń qızıǵıwshılıqların esapqa alıw zárúrligi, jazalawdıń paydasızlıǵın tiykarlap beredi.
Demokrittiń atom haqqındaǵı teoriyası da ózinde qatar tárbiyalıq qádiriyatlardı qamtıydı. Mısalı, miynetke mudam ádetleniwdi qáliplestiriw, isendiriw tiykarında oqıwǵa unamlı motivaciyani qáliplestiriw, haqıyqattı ızlep tabıw, kewildi qorqıwdan bosatıw, qızıǵıwshılıǵın qáliplestiriw haqqındaǵı pikirleri usılar sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Haqıyqatqa erisiwge baǵdarlanǵan insan háreketine Sokrat ta qádiriyat retinde qaraydı.
Aplatun birinshilerden bolıp, tálim sistemasın filosofiyalıq kózqarastan tiykarlaydı, onıń ushın mámleketlik táliminiń zárúr ekenligin aytıp otedi. Ol óziniń mámleketlik, atap aytqanda, tálim haqqındaǵı táliymotında ideyalardıń aqılǵa tiykarlanǵan dúnyası; mámleketlik (jámiyet, polis); individ, pikirleytuǵın, mámleketlik nızamlarına ámel etiwshi sıyaqlılardı ajıratıp kórsetedi.
Aplatun joqarı jaqsı iskerliktiń mánisin sáwlelendiriwshi birinshi qádiriyatlı klassifikaciyanı islep shıqtı. Jaqsı iskerlik ózinde ólshew, ortashalıq, waqıt penen baylanıslılıqtı sáwlelendiredi. Bul qádiriyatlar rawajlanıw tekshesınıń eń joqarı bóleginde jaylasadı. Ekinshi orınǵa Aplatun sulıwlıq hám kámillikti; olardan keyin aqıl hám oylawdı; keyininen - aqıl etiw hám bilimlerdi shaqırıwshı kewildiń lázzetleniwin qoyadı. Sońǵı buwınǵa «joqarı sulıwlıq» jaylasadı.
Orta ásirlerde qádiriyatlı sananıń rawajlanıwı. Orta ásirler táliymatında qádiriyat Qudaydıń márhamatı, onıń kórsetpeleri retinde tusinildi. Qudayǵa joqarı jaqsı iskerlik sáwlelengeni, ol ózinde Haqıyqat, Jaqsılıq, Sulıwlıq birligin kórinetuǵın etedi hám etikalıq qádiriyatlardıń deregi esaplanadı.
Orta ásirlerdegi aksiologiyalıq ań obyektiv hám subyektiv qádiriyatlardıń óz ara múnásibeti, olardıń birligi hám hár túrliligin sáwlelendiredi. Onıń ushın pútinlikte úsh ilahiy fazıllıqtı anıqlap beretuǵın Isenim, Úmit, Muhabbat sıyaqlı ruwxıy qádiriyatlardı tán alıw xarakterli bolıp tabıladı. Orta ásir ideyaları da Quday ushın jasaw sawlelengen. Insannıń salawatı tolıq onıń Alla menen birlesiwine baylanıslı bolǵan. Bul ideya sap, ilahiy bolıp, kisi ishki «Men»inıń payda bolıwı oǵan baylanıslı. Sonday eken, Orta ásirlede qádiriyattı túsindiriwder hár qıylılıq xarakteristikalanadı.
XII asirde sxolastikanıń baǵdarlarınan biri retinde qádiriyattı insannıń oylaw kúshi retinde kórsetetuǵın nominalizm (konceptualizm) rawajlandı.
Konceptualizm wákilleri - Per Abelyar, Ioann Soleberiyskiy hám basqalar - orta ásirlerdegi realizm táliymatın biykarlawdı, biraq nominalistlerden ayrıqsha túrde biliw iskerliginiń tiykarǵı forması retinde ańda ulıwma túsiniklerdiń ámeldegi bolıwın tán alıwdı usınadı. Konceptualistler insan salawatın ilahiy hádiyse emes, onıń oylaw kúshi retinde tariyplewdi. Etikalıq ideal da oylaw qádiriyatı retinde tariyplenedi (Abelyar).
Ortasha misticizm wákili Gugo Sen-Viktorskiynıń atap ótiwishe, aspan (Jaratqan ) dı tusinip jetiw ushın ózin tusinip jetiw zárúr. Bilimdi qádiriyat retinde tariyplep, ol bilimlerdi ózlestiriwdiń shárt-shárayatların qáliplestiredi: tábiyiy qábiletler, tuwrı kórsetpe hám tapsırma, aqıldıń kúshliligi hám bekkem yad. Bilimlerdi ózlestiriwge úsh tiykarǵı metod járdeminde erisiledi: oqıw; haqıyqattı ashıp beretuǵın diniy kitaptı baqlaw; úyreniwge ıqlaslılıq. Filosoftıń tiykarǵı pedagogikalıq qaǵıydaları pedagogikalıq processtiń maqset, mazmun, metodları anıqlap berilgen hám ol «Didaskalion» shıǵarmasında sáwlelengen. Bilimlerdi ózlestiriwdiń tiykarǵı metodları retinde Sen-Viktorskiy oqıw, oqıwshınıń yadın rawajlandıratuǵın shınıǵıw, ıqlaslılıq, pikirlewge úyreniw dep esapladi.
Oyanıw dáwirinde sxolastika rásmiy filosofiya retinde qala beredi, tek shaxstı, onıń táǵdiri hám huqıqların, insan baxıt hám ıǵbalı, onıń hár tárepleme rawajlanıwı, adamlardıń socialliq ómirleri ushın qolay shárt-shárayatlardı jaratıwdı qádiriyat dep biletuǵın adamgershilikli mádeniyat payda boldı. Oyanıw dáwiri gumanistleri individtiń hár tárepleme hám bárkamal rawajlanıwı ushın háreket etiwdi, sol sebepli olar qádiriyat tusinigin insan menen óz ara baylanıslılıqta qaraǵan. Qádiriyatlar insan shaxsınıń ózin qádiriyat retinde tusinip jetiw arqalı analiz etilgen, sol sebepli qádiriyat insan olar haqqında qanday pikirge iye ekenligine qaray, materiallıq baylanıslılıq bó lgan (Monten).
Mishel Monten «Tájiriybeler» shıǵarmasında mánisine kóre, insan tábiyatı analizin beredi hám hár qanday adam ózinde pútkil insaniyat tábiyatın sáwlelendiredi. «Haqıyqattan da, ózinde óziniń tábiyiy mánisin kórinetuǵın ete alıwǵa ılayıqlıq bárkamallıq belgisi hám ilahiy sapa bolıp tabıladı. Biz óz mánisimizde jasamastan, kimdur bolıwǵa háreket etemiz hám nege qábiletli ekenligimizdi bilmegen halda, ózimizdiń tábiyiy shegaramızdan shıǵamız. Aǵash ayaqta turıwdıń bizge keregi joq, sebebi taxta ayaqta tik turıw ushın ózimizdiń ayaǵımızǵa súyeniwimiz kerek boladı. Hátte, eń bálent mártebelerge de biz ózimizdiń kúshimiz benen otıramız.
Meniń pikirimshe, ulıwmainsanıylıq kriteryalarǵa kóre oylaw ruwhına teńlesetuǵın adamlar ǵana eń ájayıp turmısta jasaydı».
Uluwma alǵanda, Oyanıw dáwiriniń- jańalıǵı insan shaxsın qádiriyat retinde tusinip jetiwde kórinetuǵın boladı. Usı dáwirde qádiriyat túsinigi «ulıwmainsanıy kriterya» kózqarasınan kórip shıǵıladı (L. N. Stolovich).
XVII ásir filosofiyasında insan shaxsnı kórip shıǵıwda, onıń aqılına ǵana emes, pikirlew qábiletine pát beriledi. Birinshi náwbette qádiriyat retinde tómendegiler qaraladı : Erik, Erkinlik, individtiń ishki aktivligi (B. Spinoza), insannıń pikirlew iskerligi (B. Paskal), «máp» túsiniginiń eki tárepine anıqlama beredi: jeke jáne social (F. Bekon). Obyektiv hám subyektiv qádiriyatlar parıqlanadl; jaqsılıq hám jamanlıq, haqıyqıy hám qıyalıy (T. Gobbs). «Qádiriyat» túsinigin «paydalılıq» túsinigi menen baylanıslılıqta bir qatar filosof ilimpazlar ekonomikalıq mazmun menen tolıqtıradı (D. Lokk). Usı dáwirde individ abstrakt insan emes, ózbetinshe, aktiv háreketleniwshi subyekt, ol jaǵdayda tábiyatına qaray sawǵa etilgen múmkinshiliklerdi ámelge asırıwǵa qábileti retinde qaraladı.
Keyinirek tek ǵana filosofiyalıq, bálki pedagogikalıq pikirlerdiń rawajlanıwına tásir kórsetken insannıń psixologiyalıq processleri, onıń jeke sapaları, dóretiwshilik pikrlew Oyanıw dáwiri filosofiyasın úyreniwdiń predmeti boldı.