Oqiw -metodikali q


Terekzarlardin hawanin’ quramina ha’m tazalig’ina ta’siri



Download 16,28 Mb.
bet7/121
Sana14.02.2022
Hajmi16,28 Mb.
#448477
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   121
Bog'liq
ОМК янги 2020

3. Terekzarlardin hawanin’ quramina ha’m tazalig’ina ta’siri
Bizge belgili, ag’ash ha’m putalar hawadag’i karbonat angidridin aladi ha’m hawani kislorod penen bayitadi. 1 gektar jasil eginzar maydani bir saat dawaminda hawadan 8 kg karbonat angidridti o’zlestiredi.Tap usi ko’lemdegi karbonat angidrid gazin 200 adam o’kpesi dem aliw processinde ajiratip shig’aradi. Basqasha aytqanda, qalada 1 insan dem aliw ushin za’ru’r bolg’an ortasha hawa quramin 50 m2 maydandag’i jasil eginzarlar ta’miynlep beredi. Biraq, atmosferada karbonat angidridinin’ ko’pshilik bo’legi tarqalip ketedi ha’m ko’p bolmag’an bo’legin jasil eginzarlar ta’repinen o’zlestiriledi. Aga’sh ha’m puta tu’rlerinin’ gaz-hawa almasiniwdag’i roli birdey emes.Eger a’piwayi arsha tereginin’ hawani tazalaw na’tiyjesin 100% dep alsaq, onda qarag’ay 164%, iri japiraqli lipada-254%, emende – 450%, berlin tereginde – 691% quraydi.
Ko’p ko’lemdegi energetik zatlardi o’zlestiriliwi, sanaattin’ rawajlaniwi atmosfera hawasinin’ quraminin’ buziliwina sebep boladi,ayirim hallarda bolsa radiaciya foninin’ o’zgeriwine alip keledi. Sanaattin’ rawajlanip bariwi ha’m ja’mleniwi avtomobiller saninin’ ko’beyiwi hawada za’ha’rli tu’tinler ha’m gazlardin’ normadan artip ketiwine sebep boladi.O’rt shig’iwdan payda bolatug’in tu’tinnin’ quramli bo’legi – ku’l ha’m altinku’kirt gazi bolip,keyinrek bul gaz – H2SO4 ke aylanadi. Altinku’kirt gazi ha’m H2SO4 aerozoli yamasa hawadag’i mayda bo’leksheleri ko’zdin’ juqa perdesi ha’m dem aliw jolin za’ha’rleydi. Jasil massivler joqarsindag’i hawada altinku’kirt birikpeleri ashiq maydanlar hawasindag’ig’a salistirg’anda az boladi. Eginzarlar sanaat ka’rxanalarinan shig’atug’in azot oksidleri, transport qatnawi jedel bolg’an ko’shelerdegi karbonat angidridi gazinin’ toplaniwin kemeytiredi. Altinku’kirt gazi o’simliklerge unamsiz ta’sir ko’rsetedi. R.A. Babayanc mag’liwmatlarina ko’re,iri ximiya zavodinan 2-2,6 km araliqtag’i tilag’ash, shumtol, qayin,emen terekleri 75-100% ke deyin qurip ketken,alma, tal, jasmin,terek japiraqlari bolsa 30-75% ke ziyanlang’an.
Atmosfera hawasi janilg’inin’ toliq janbag’an shig’itlari – ku’kin uglevodorod birikpeleri menen de pataslanadi.
Insannin’ dem aliw jollarinda hawa quraminda aralaspanin’ 13 ten 48% ke deyin bolg’an bo’legi uslanip qaladi. Za’ha’rli zatlardin’ qalg’an bo’legi insannin’ ishki organlarina o’tip,organizmnin’ za’ha’rleniwine alip keledi.
Samal eskende hawa ag’imi ta’sirinde qala atmosferasi tazalanadi. Biraq zamanago’y qalalardin’ a’tirap-ortalig’ina bolg’an ziyanli ta’sirin kemeytiriw waziypasin ko’klemzarlastirilg’an aymaqlar ha’m tog’ay qiyabanlari atqaradi.
O’zbekstannin’ xaliq jasaw orinlarinda jaz ma’wsiminde hawanin’ joqari da’rejede shan’laniwi baqlanadi.Bug’an sebep – sari, qumliq topiraqlardin’ o’zine ta’n fizikaliq qa’siyetleri ha’mde tegislikler qamrap turiwshi qumliqlarda esetug’in garmsel samallarinin’ ta’siridur. Jasil eginzarlar qala ko’shelerinin’ hawa almasiniwin jaqsilaydi ha’m oni tazalawg’a imkaniyat jaratadi.
Toliq ko’klemzarlastiriw na’tiyjesinde hawa shan’nan derlik birotala tazalanadi.Bunda o’simliklerden ajiralip shig’atug’in fitoncidler hawadag’i ziyanli mikroblardi 40-50% ke kemeytiredi.Ha’tte,qis aylarinda tereklerdin’ japiraqlari bolmasa da,olardin’ shan’nan qorg’awdag’i a’hmiyeti u’lken. Hawanin’ tazalig’in ta’miynlew ushin basqa qosimsha ta’dbirler – sanaat ka’rxanalari shig’indilarinin’ tarqaliwin aldin aliw shara ta’dbirleri menen birge ko’shelerdi abadanlastiriw da kerek.
Jaz ma’wsiminde ag’ash ha’m putalar japiraqlarindag’i shan’di tez-tez juwip turiw za’ru’r,bolmasa eginzarlar a’ste aqirin nabit boliwi mu’mkin.U’lken jastag’i bir terek o’siw da’wirinde hawadag’i shan’ mug’darin uslap qaliwi 2-su’wrette keltirilgen.
Ol yamasa bul tu’rdegi ag’ash ha’m putalardin’ shan’nan qorg’aw qa’siyetin u’yrenip,olardi tuwri tan’lap jaylastirilsa, joqari qorg’aw na’tiyjesine erisiw mu’mkin.
Injenerlik ha’m ekologik-biologik jag’inan tuwri joybarlaw arqali jasil eginzarlar jumisinin’ sanitarliq waziypasi na’tiyjeliligi ta’miynlenedi. Jasil sanitar eginzarlardi payda etiwde samal bag’iti, atmosferag’a tarqalatug’in shig’indilardin’ tu’ri, biyikligi ha’m qurami,ximiyaliq ha’m fizikaliq qa’siyetleri inabatqa aliniwi lazim.



1-su’wret. Tereklerdin’ shan’di uslap qaliw ko’rsetkishleri,kg

Eginzarlardin’ du’zilisi,ken’ligi, biyikligi ha’m terk tu’rleri qurami sol ko’rsetkishlerge tig’iz baylanisli. Iri shaqali, tu’klengen, chiziq-chiziq, g’adir-budir, tegis emes japiraqli ag’ash tu’rleri (emen, qayrog’osh, tut,qara jang’aq,aq terek, shinar, mayda japiraqli jiyde, zirk, katalpa, suwin teregi,karkas ha’m b.) hawadag’i shan’di jaqsi uslaydi. Usilar ziyanli ximiyaliq birikpelerdi, ayniqsa, karbonat angidridin tartip alip,o’zlestiredi.


Iyne japiraqlilar ken’japiraqli tereklerge salistirg’anda shan’di ko’birek uslap qaladi. Gu’z, qarsiz qis ha’m erte ba’ha’rde, xaliq turar jaylarinda shan’ ko’p toplang’anda iynejapiraqlardin’ a’hmiyeti u’lken,sebebi bul waqitta japiraqli tereklerdin’ japiraqlari bolmaydi.
Biyik o’siwshi emen,sofora,aylant, qayrag’och,shumtal terekleri u’lken japiraqlar qa’ddine iye bolg’anlig’i ushin, olardan du’zilgen jasil massivler atmosferani transport – sanaat shig’indilari ha’m shan’larinan jaqsi qorg’aydi.
O’simlikler japiraqlari betinen toplang’an shan’ quraminda to’mendegi awir metallar ha’m mikroelementlerdin’ bo’leksheleri boladi: qorg’asin,temir, titan, mis, zink,nikel, kobalt,marganec ha’m basqalar. Iri ka’rxanalar a’tirapinda tarqalg’an shan’ar quraminda (ku’l ko’leminde) 37,9% temir, 15,3% alyumin, 2,7 % mis, 0,9% titan, 0,8% marganec ha’m 0,2% qorg’asin zatlari bar. Atmosfera ha’m topiraqtin’ awir metallar qaldiqlari menen ziyanlaniwi aqibetinde,olardin’ o’simliklerde toplaniwi baqlanadi,sebebi o’simlikler japiraqlari, paqallari ha’m tamirlari sol zatlardi o’zinde ja’mlew qa’siyetine iye. Ayniqsa, qumli topiraqlarda o’setug’in o’simlikler tamir sistemasi arqali metallar qaldiqlardi og’ada joqari da’rejede o’zlestirip, o’zinde toplap aladi. Bunday jerlerdegi o’simlikler japiraqlarinda ku’ldin’ ko’lemi bir yarim – eki ese asip, 13-17% ti quraydi.Sol sebepten, iri sanaat ka’rxanalari ha’m avtomobil jollari a’tirapinda ha’m janinda tog’ay ixotazarlari payda etiw usiniladi.
Awil metallar ha’m mikroelementlerdi jaqsi o’zlestiriwshi ag’ashlar iyne japiraqlilar esaplanadi (arsha, qarag’ay, mojjevelnik,tuya). Bular hawa quraminin’ za’ha’rleniwini belgilep beriwshi indikatorlar waziypasin atqaradi, sebebi olar denesinde nekrozlar payda boliwi ha’mde iyneleri to’giliwi hawada ha’dden ziyat za’ha’rli aralaspalar barlig’inan aniqliq beredi.
O’simlikler ha’m hawanin’ pataslaniwi. Ma’mleketimizde ha’m shet elde alip barilg’an ilimiy izertlewlerge tiykarinan, hawanin’ elektr halati ayriqsha gigienik a’hmiyet iyeleydi. O’simliklerden tarqalatug’in organik zatlar hawanin’ ionlasiwina u’lken ta’sir ko’rsetedi; insan salamatlig’i ushin za’ru’r bolg’an teris ionlar toplaniwin ta’miynleydi. Klimattin’ paydaliliq da’rejesi hawadag’i teris ionlar ja’mleniwi menen belgilenedi,olar o’z na’wbetinde insan organizminin’ qorg’aw qa’siyetin asiradi.
Hawanin’ joqari ionlasiwi adamda,tog’aylarda,ag’sh shaqalari astinda, qaladag’i bag’ ha’m qiyabanlarda baqlanadi. A’sirese,ionlar sani (1sm3 hawada 1283 jen’il ionlar) aralas terekzarlarda ha’m qayrog’ash-japiraqli terekzarlarda (1 sm3 hawada 1166 jen’il ionlar) barlig’i aniqlang’an. Atmosfera hawasinin’ ionlar menen toying’anlig’i tek tereklerdin’ dendrologik quramina, ba’lki eginzarlar jasina da baylanislidur. Jas eginzarlarda jen’il ionlar sani, jasi u’lkenlerine salistirg’anda ko’birek boladi. Hawa ionlasiwi da’rejesinde terekler ha’m gu’lli o’simliklerden ajiratip shig’atug’in saqishsiyaqli ha’m xoshiyis zatlarg’a da baylanisli. Gu’lzarlardag’i hawanin’ ionlasiwi da’rejesi iyne japiraqli eginzarlardag’iga salistirg’anda 66% ke joqari boladi.
Hawanin’ ionlasiwina aq akaciya, a’piwayi qarag’ay, krim qarag’ay, aq qayin, sibir tilog’ochi, a’piwayi siren, Amerika zarangi, bioto,batis tuyasi, emen, mayda japiraqli lipa; gu’lli o’simliklerden geran, oleandrlar unamsiz ta’sir ko’rsetedi.
Teris (-) ionlar sani hawa temperaturasi, topiraq temperaturasi, jaqtiliqtan tuwridan tuwri baylanisliqta bolip, hawanin’ salistimali ig’alliq da’rejesi ha’m samal ku’shine tuwridan tuwri baylanislidur. Samal tezliginin’ pa’seyiwi tog’ay eginzarlarinda ionlasqan hawanin’ uslanip qaliwina sebep boladi.
Bunnan ko’rinip turipti, hawanin’ birdeyine ion balansin uslap turiwda qala ha’m xaliq jasaw orinlarda jasil eginzarlardin’ a’hmiyeti og’ada u’lken. Sol sebepten ha’zirgi waqittabul mashqalani u’yreniw xaliq-araliq bioklimatologlar ha’m biometeorologlar ja’miyeti izertlewler bag’darlamasina kiritilgen.



Download 16,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish