2.TEMA: KO’KLEMZAR MAYDANLARDIN’
ORNI HA’M A’HMIYETI
Reje:
1. Ko’klemzarlastiriwg’a ta’sir etiwshi faktor-ta’biyiy sharayitlar
2. Terekzarlardin’ mikroklimatqa ta’siri
3. Terekzarlardi hawanin’ quramina ha’m tazalig’ina ta’siri
4. Terekzarlardin’ shawqimg’a qarsi gu’restegi a’hmiyeti
5. Terekzarlardin’fitoncidlik qa’siyetleri
1. Ko’klemzarlastiriwg’a ta’sir etiwshi faktor-ta’biyiy sharayitlar
O’zbekstan aymag’inin’ arqa-batistan,baslap qubla shig’isqa deyin sozilg’anlig’i,ondag’i tabiyiy sharayatlardin’ o’zgermeli boliwin ta’miyinleydi.Ma’mleket aymag’inda keskin continental klimat,jazirama jaz ha’m qistin’ suwiq boliwi,hawanin’ quruqlig’i,sutkaliq temperaturanin’ keskin terbelisleri, issi temperaturalardin’ jilliq jiyindisi joqari boliwi (4000-6000o), o’siw da’wirinde jawingershilik mug’dari azlig’i (20-130 mm) ha’mde ig’alliqtin’ u’lken ko’lemde puwlaniwg’a ta’n. O’zbekstannin’ ko’p aymaqlarinda jaz ma’wsiminde jazirama “afg’on”, “garmsel” samallari esip turadi, qista bolsa – suwiq samallar hu;kimdarliq etedi.Joqaridabelgilep o’tilgen barliq faktorlar jasilqurilis ushin ju’da’ qolaysiz bolip,ag’ashlar, putalar ha’m ko’rkemli o’simliklerdin’ o’sip-rawajlaniwina keri ta’sir ko’rsetedi.
O’zbekstan topiraqlari tek tegis jaylardi ko’klemzarlastiriw ushin qolay bolip esaplanadi. Bul jerdegi aldinnana suwg’arilatug’in topiraqlar, quwatli agroirrigaciya qatlamina iye. Jan’adan o’zlestirilgen jerlerde bolsa – ko’klemzarlastiriw jumislarin shorlag’an,qumliq, mayda tasliq topiraqlarda yamasa tu’pten melioraciyag’a mu’ta’j bolg’an mineral ana jinis topiraqlarda alip bariwg’a tuwri keledi.
O’zbekstannin’ tu’rli topiraq-klimat sharayatlari ha’mde gidrologik jag’daylari ha’r qiyli. Ko’p hallarda suwg’ariw imkaniyatlari suw zapaslarinin’ azlig’i yamasa topiraqlardin’ shorlaniwi aqibetinde shegaralang’an.
O’zbekstanda o’simliklerdi klimatlastiriliwi jaqsi jolg’a qoyilg’anlig’i aymaqlardi ko’klemzarlastiriwda jan’a joqari ko’rkemlilik qa’siyetine iye bolg’an ag’ashlar tu’rlerin ha’m putalarin ko’beytiriwge imkan beredi,uliwma jan’asha bolg’an landshaftlar jaratilip, territioriyalar kelbetin pu’tkilley o’zgertiwge xizmet etedi.
Sonin’ menen bir waqitta, qisqi ha’m jazg’i temperaturalardin’ ekstremal (keskin) boliwi, hawanin’ to’men salistirmali ig’allig’i ha’m puwlaniwinin’ joqari da’rejedeligi, topiraq ha’m gidrologik sharayatlari, ko’klemzarlastiriw ushin qollanilatug’in ag’ash ha’m puta tu’rlerinin’ sani ha’m ko’lemin belgilewde u’lken a’hmiyetke iye.Temperaturanin’ absolyut minimum da’rejesi: -38o S arqada (U’stu’rt), –25o S qublada (Termiz), –30o S Tashkentte, -35o S taw aldi territoriyalardag’i ko’rsetkishleri issi su’yer, qubla ekzotik ag’ash ha’m putalardi egiwdi sheklep qoyadi.
Temperaturanin’ absolyut maksimumi bolsa (+44 +49oS) ortasha klimatqa iykemlesken bir qansha ko’rkemli o’simliklerdi egiwdi shegaralaydi. Sonday-aq,jazg’i hawanin’ to’men salistirmali ig’allig’i (10-25%) subtropik, ig’al su’yer o’simlik tu’rlerin egiwge tosqinliq etedi. Topiraqlardin’ shorlang’anlig’i ha’m sizot suwlarinin’ betinde jaylasqanlig’i da o’zinin’ unamsiz ta’sirin ko’rsetedi.
Qala ha’m awillardag’i ko’klemzarlastirilg’an maydanlardi jaratiw ha’m paydalaniwdag’i agrotexnik talaplar ha’m ku’tip qaraw jumislari O’zbekstannin’ tu’rli tabiyiy-klimat sharayatlarin esapqa alg’an halda orinlawdi ko’rsetpekte. A’sirese, ag’ash ha’m puta tu’rlerin tuwri tan’law kerekli a’hmiyetke iye. Ko’klemzarlastiriwda shig’is aymaqlar Tashkent wa’layati (Bekaboddan basqa); Farg’ana oypatlig’i, Samarqand ha’m Urgut rayonlari taw aldi territoriyalarinda en’ ko’p terek tu’rlerin paydalaniw mu’mkin. Qalg’an aymaqlar ushin o’simlikler tu’rlerin tan’lawda olardin’ shorg’a shidamlig’i,issi ha’m suwiqqa shidamlig’i, ha’mde sizot suwlari jaqin jaylasqanlig’i ha’m qurg’aqshiliqqa shidamlig’in inabatqa aliw lazim boladi.Ag’ash ha’m putalardin’ biologic ha’m ekologik qa’siyetleri,aymaqlardin’ klimati ha’m topiraq sharayatlarina sa’ykes boliwi lazim. O’zbekstan qalalari klimatinin’ tiykarg’i qa’siyetleri – jazda imaratlardin’ ha’dden ziyat isip ketiwi,qista bolsa – suwiq samallar ta’sirinde keskin suwip ketiwidur. Usilardi inabatqa alg’an halda, ko’klemzarlastiriwdi sho’lkemlestiriwde jazg’i ma’wsimde maydanlar,imarat ha’m qurilislardi sayalatiw menen jazirama issilardan qorg’aw, sonday-aq, ku’shli samallardi ziyanli ta’sirinen qorg’awg’a itibar qaratiwimiz kerek. O’zbekstan qalalarindag’i sayalaniw 1 ga jerge 350-400 ta terekler jaylastiriw ortashsa klimatli qalalarda 1 ga da 170-200 ta terek) penen a’melge asiriladi. Bug’an jerdin’ relefi, gidrogeografik tarmag’in itibarg’a alip hawanin’ turip qaliwina jol qoymasliq kerek.Sol sebepten, qala janindag’i territoriyalarda samal bag’itina tosqinliq etetug’in perpendikulyar tu’rde ixota terekleri payda etiledi, qalalarda bolsa – ken’ jasil qiyabanlar ventilyaciya jolshalari waziypasin atqaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |